Burundi
| Burundi | ||
| Republika y'u Burundi République du Burundi | ||
|
| |
| Standardo di Burundi | Blazono di Burundi | |
| Nacionala himno: | ||
| Burundi bwacu | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Bujumbura | |
| · Habitanti: | 378 397 (2003) | |
| Precipua urbo: | Bujumbura | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca, Kirundi | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Évariste Ndayishimiye | |
Surfaco: (145ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 27 834 km² | |
| · Aquo: | 7,8 % | |
Habitanti: (77ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 13 162 952[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 425,5 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko di Burundi | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | BI
| |
BDI
| ||
108
| ||
| Reto-domeno: | .bi | |
| Precipua religio: | kristanismo, 91,7% | |
Burundi esas lando senlitora en central Afrika. Ol havas kom vicini Ruanda norde, Tanzania este e sude, e la Demokratial Republiko Kongo weste.
On kredas ke la lando nomizesas segun la populo Barundi.
Bazala fakti pri Burundi.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Burundi |
L'unesma atesto pri rejolando en Burundi evas de la 16ma yarcento, proxim la monti este de la lando. Dum la regno di Ntare la 4ma Rutaganzwa Rugamba (de cirkume 1796 til 1850) la surfaco di la rejolando duopleskis. Europana misioneri komencis arivar en 1856 e komparis l'organizuro di la rejolando kun l'Anciena Grekia.
Germana imperio komencis okupar la regiono en 1890, ed en 1899 Burundi transformesis en parto di la Germana Westal Afrika, qua anke enkorpigis Ruanda. Kontree Ruandana monarko, Burundiana rejo Mwezi la 4ma Gisabo ne aceptis Europan influo. Germania uzis la forco por submisar la teritorio.
Belgia okupis Burundi en 1916, dum l'unesma mondomilito. Pos la vinkeso Germana, Ruanda e Burundi divenis kontrolita da Belgia, e formacis la kolonio nomizita Ruanda-Urundi.
La lukto pri nedependantesko en Burundi influesis dal konflikto inter la populi Hutu e Tuci en la vicina Ruanda. En novembro 1959 le Hutu atakis le Tuci en Ruanda, e multa Tuci fugis vers Burundi por eskapar la persekuto. Pos arivar en Burundi, le Tuci komencis atakar le Hutu lokala.
Burundi nedependanteskis de Belgia ye la 1ma di julio 1962[2] kom konstitucala monarkio, kun Mwambuca la 4ma kom rejulo. En 1963 Mwabuca la 4ma selektis Pierre Ngendandumwe, Tuci, kom chefministro. Le Hutu, qui lor havis la majoritato en la parlamento, revoltis, e Ngendandumwe abandonis la guvernerio la sequanta yaro. Pierre Ngendandumwe itere selektesis kom chefministro, ma asasinesis 8 dii pose, da un Ruandana refujinto ank de etnio Tuci. En oktobro 1965, militisti de etnio Hutu probis facar stato-stroko ma faliis, e l'armeo komandita dal kapitano Michel Micombero, Tuci, purgis omna oficiri Hutu.
En 1966, rejulo Mwambuca la 4ma, qua fugis dum la stato-stroko di oktobro 1965, revokesis per stato-stroko komandita da lua filiulo, Ntare. La sama yaro, lora chefministro di la lando, kapitano Michel Micombero, revokis Ntare e deklaris Burundi republiko, ma fakte ol divenis singla-partisala diktatoreso.
En 1972 du eventi stimulis l'unesma gentocido en Burundi. L'unesma evento esis la revolto di policisti de etnio Hutu en l'urbi Rumonge e Nyanza-Lac ye la 27ma di aprilo ta yaro. Li proklamis la kurte-vivanta republiko Martyazo ed atakis ambe le Tuci e le Hutu qui refuzis partoprenar la sedicio. Dum ta revolto, cirkume 800 til 1200 personi mortigesis. L'altra evento esis l'asasino di Ntare la 5ma ye la 29ma di aprilo. La guvernerio komandita da Michel Micombero uzis l'armeo por kombatar la rebeli e facar gentocido. L'exakta quanto di morti esas nekonocata, ma statistiki kalkulas 80.000 til 210.000 personi.[3]
Politiko
redaktar.jpg)
Burundi esas prezidantala republiko kun multa partisi - nun existas 21. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas por kin-yara mandato. La nuna konstituco adoptesis ye la 13ma di marto 1992, pos plebicito.
Legifala povo konsistas ek duchambre parlamento. La Senato (Sénat) havas adminime 37 ed admaxime 54 membri, qui elektesas dal populo por 5 yari. Singla provinco elektas du senatani, di qui 1 esas Hutu ed 1 esas Tuci. Altra tri senatani reprezentas l'etnio Twa, e plusa membri povas elektesar por kompletar la 30-procenta quoto por la mulieri. La basa chambro esas la Nacional Asemblitaro (Assemblée nationale), qua havas 100 membri qui elektesas direte dal populo, e plusa 18 til 21 kooptata membri. Omni servas por 5 yari.
La Supra Korto di Burundi (France: Court Suprême) esas la maxim alta korto civil ed administrala di Burundi. Ol konsistas ek tri chambri: la Korto Judiciala (chambre judiciaire), la Korto Administrala (chambre administrative) e la Korto di Kasaco (chamber de cassation). La judiciala korto dividesas en du instanci: l'Unesma instanco (section du premier degré), e l' Instanco di Apelo (section d`appel). Entote la Supra Korto havas non membri, inkluzite lua prezidanto.
Geografio
redaktar
Burundi esas lando senlitora. Ol jacas en alta planajo an la centro di Afrika. Ol esas parto di la fenduro Albertine, la westala parto di la Fenduro Est-Afrikana. Lago Tanganyika jacas sud-weste de la lando, an la frontiero kun la Demokratial Republiko Kongo.
Lua mezvalora altitudo esas 1.707 metri. La maxim alta monto di la lando esas Monto Karonje, kun 2.760 metri super marala nivelo. Lua precipua fluvii esas Ruzizi e Kagera.
Burundi havas poka originala foresti: on kalkulas ke restas cirkume 600 km² del originala foresti.
Lua klimato esas equatorala e tropikala. Pluvas neregulare, plu intense en la nordwesto. La pluvo-quanto en granda parto di la lando varias de 1.300 mm til 1.500 mm omnayare. La planajo di Ruzizi e la nord-esto di la lando recevas de 750 mm til 1000 mmm omnayare.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Burundi |
Burundi esas un ek la kin maxim povra landi de la mondo. Ol havas la min granda TNP per persono de la mondo. Kobalto e kupro esas lua precipua minerala produkturi, e la lando exportacas kafeo e sukro.
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Burundi havis 13 162 952 habitanti,[1] kontre 2 456 000 en 1950.[4] La maxim multa habitas rurala regioni, e nur 13% habitis urbi en 2013.[1] Segun etnio, la maxim multa habitantaro (85%) esas (bantui) Hutu, 14% esas Tuci (hamitiki), 1% esas Twa (pigmei), 3.000 personi esas Europani e 2.000 esas Aziani.[1] Pro l'interna milito, multa Burundiani refujis en altra landi: en 2006 cirkume 10.000 rezidis en Usa.
La lingui Kirundi e Franca esas oficala, e kune Swahilia, parolesas en tota lando.[1] En 2014, l'Angla anke divenis oficala,[5] tamen min kam 60% de lua habitanti savas lektar e skribar pro pok atendo a skolo. Nur 10% de la studianti eniras liceo.
Kristani esas 86% di la habitantaro, di qui 62% esas katoliki e 24% esas protestanti ed Anglikani. Mohamedani esis 2.5% de la habitantaro en 2008.[1]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Bujumbura. Altra importanta urbi esas Gitega, Bururi e Ngozi.
L'Unionita Nacioni kalkulis ke en 2012 existis nur 430 mediki (1 por cirkume 23.000 habitanti) e 5.424 flegisti en Burundi.[6] En 2010 l'Unionita Nacioni lansis raporto qua afirmis ke 970 ek 100.000 mulieri mortas pos parturar. Malgre plubonigo dum recenta yari, la viv-esperajo en Burundi duras esar basa: 58/62 yari por viri/mulieri en 2016[7] kontre 50 yari en 2005, 42 yari en 2000.
Kulturo
redaktar
La bazo di la kulturo di Burundi esas la tradicioni e l'influi de vicina landi. Pro esar agrokultivala lando, l'ordinara repasto en Burundi konsistas ek patato, maizo e pizo. Karno esas chera, e konsumata dum poka dii de la monati. Mestierala objekti esas importanta formo di arto, e vendesas multe a la turisti.
La parolala tradiciono esas forta en la lando, e multa vivo-lecioni, naraci e historii transmisesas parole, generaciono pos generaciono. Dum la gentocido di 1972 multa docisti mortigesis. La maxim konocata skriptistino di la lando esas Esther Kamatari, qua vivas exilata en Francia pos 1970.
La 40-yara muzikala grupo Royal Drummers of Burundi (rejala tamburisti de Burundi) divenis mondale konocata pos facar internaciona turi. Li uzas tradicionala perkut-instrumenti ed akompanesas da dansisti, e facas prizentadi dum oficala celebri.
Basketbalo, atletismo e judoo esas la maxim populara sporti en la lando. Futbalo e la tradicionala tablo-ludo mancala esas multe prizata kom distrakto omnaloke. La maxim konocata futbalisto Burundiana esas Mohamed Tchité, qua ludis en multa klubi Belga.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Burundi - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 10ma di julio 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2821.htm
- ↑ Death Tolls for the Major Wars and Atrocities of the Twentieth Century: C. Burundi (1972-73, primarily Hutu killed by Tutsi) 120,000 -
- ↑ Table 2. Total population by country, 1950, 2000, 2015, 2025 and 2050 (medium-variant) -
- ↑ English is now official language of Burundi - Dato di publikigo: 17ma di septembro 2014. URL vidita ye 24ma di januaro 2019.
- ↑ EL ESTADO DE LAS PARTERAS EN EL MUNDO - URL vidita ye 23ma di marto 2015. Idiomo: Hispana.
- ↑ WHO|Burundi - Publikigita da Mondal organizuro pri saneso. URL vidita ye 24ma di januaro 2019.
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |