Angola

Angola
República de Angola
Standardo di Angola	Blazono di Angola
Nacionala himno:
Angola Avante!
Urbi:
Chefurbo:	Luanda
· Habitanti:	2 819 000 (2001)
Precipua urbo:	Luanda
Lingui:
Oficala lingui:	Portugalana
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	João Manuel Lourenço
Surfaco: (23ma maxim granda)
· Totala:	1 246 700 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (45ma maxim granda)
· Totala:	35 981 281 (2023)
· Denseso di habitantaro:	20,6 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Kwanza
Veho-latero:	dextre
ISO:	AO
	AGO
	024
Reto-domeno:	.ao

Angola jacas an centr-westal Afrika. Ol havas kom vicini Demokratial Republiko Kongo norde, Zambia este, e Namibia sude. Weste jacas l'oceano Atlantiko.

Angola anke havas enklavo, Kabinda, inter Demokratial Republiko Kongo e Republiko Kongo.

La nomo Angola venas de la titulo Ngola, qua esis la titulo di la suvereni dil rejio Ndongo.

Bazala fakti pri Angola.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Angola

L'unesma habitanti di la nuna Angola esis populi Khoisan, qui esis chaseri-kolekteri e vivis dispersita. Pos la yaro 1000 eventis la granda migrado di bantua populi tra Afrika. La populi Khoisan intermariajis kun Bantui, o migris adsude. Kelka mikra grupi Khoisan duras existar sude de Angola, proxim la frontieri kun Botswana e Namibia.

Ultre chaso e kolekto, Bantui anke praktikis agrokultivo. Li probable originis ulaloke inter la nuna Sudan e Kamerun. La maxim konocata bantua rejio esis Rejio Kongo, qua okupis la nordwesto di nuna Angola.

Portugalani renkontras habitanti dil rejio Kongo.

En 1482, arivis Portugalana floto komandata da Diogo Cão. To esis l'unesma kontakto di bantui kun Europani. Portugalani establisis diplomacala relati kun Rejio Kongo en 1483. Luanda fondesis en 1575 da Paulo de Novais.

Quale eventis en altra kolonii di Portugal, de 1580 til 1640 la regiono apartenis a Hispana imperio. Nederlandani okupis Luanda en 1641, qua rikonquestesis dal Portugalani erste en 1648. Pose, Portugalani komencis militala kampanio kontre la rejii Kongo e Ndongo, qui parvinkesis erste en 1671.

La konfero di Berlin de 1884 til 1885 establisis frontieri inter Europana kolonii en Afrika. Pos 1891, Angola divenis oficale teritorio Portugalana, kun l'exakta determino di lua frontierala limiti kun Britaniana teritorii.

Soldati di FNLA en 1973.

Ye la 4ma di februaro 1961 komencis milito pri la nedependo di Angola, en qua tri grupi - la Fronto Nacionala por la Liberigo di Angola (FLNA), la Populala Movado por la Nedependo di Angola (MPLA, lore kun ideologio Marxista), e la Nacional Uniono por la Kompleta Nedependo di Angola (UNITA), e anke la Fronto pri la Libereso dil enklavo di Kabinda (FLEC) - luktis kontre Portugalana trupi, qui recevis militala helpo de Sudafrika. La milito duris til 1974 e produktis mili de mortinti e la fugo di mili de refujanti vers Portugal.

Angola nedependanteskis de Portugal ye la 11ma di novembro 1975. Lua unesma prezidanto esis Agostinho Neto. Pos la nedependantesko eventis 26-yara interna milito,qua ruinigis la stato e la habitantaro. Preske 1 milion personi mortis pro l'interna milito, qua finis erste pos la morto di Jonas Savimbi, chefo dil politikala grupo UNITA. Pos paco-procedi, UNITA divenis la precipua partiso dil opozantaro.

Quankam la politikala situaciono pluboneskis, lora prezidanto José Eduardo dos Santos refuzis institucar regulala politikala procedo. Inter la grava problemi di la lando esas la granda quanto di subtera torpedi, qui duras viktimigar personi til nun, e la militeto en Kabinda.

Politiko

Nacional Asemblo di Angola.

Prezidanto João Manuel Lourenço.

Angola esas prezidantala republiko. La nuna prezidanto, João Manuel Lourenço, asumis la povo en 2017, pos 38-yara administrado da José Eduardo dos Santos. La nuna konstituco di Angola aprobesis ye la 27ma di januaro 2010, ed extingis la direta elekti prezidantala: segun ol, la prezidanto e la viceprezidanto dil partiso vinkoza en la general elekti automatale divenos, rispektive, la prezidanto e la viceprezidanto di la lando. En Angola, la prezidanto havas anke kelka legifala povi e propozas la membri de la Supra Tribunalo di la lando. Anke la guberniestri di la 18 provinci propozesas dal prezidanto. Do, fakte, la legala principo pri la partigo di povi esas abolisita.

La Nacional Asemblo (Assembleia Nacional, la parlamento di Angola) havas unika chambro kun 220 membri, de qui 130 elektesas proporcionale a la voto-nombro recevata da singla partiso, e 90 elektesas da lokala asemblitari di la provinci. Ne existas senato.

La prezidanto di la republiko indikas la membri di la Supra Tribunalo di Angola. Nur 12 ek la 140 municipi di Angola havas lokala tribunali.

Geografio

Topografiala mapo di Angola.

Fluvio Kwanza proxim Dondo.

Angola esas la 23ma maxim vasta lando del mondo. Lua frontieri es longa de 5 198 km: 2 511 km kun Demokratial Republiko Kongo, 201 km kun Republiko Kongo, 1 376 km kun Namibia e 1 110 km kun Zambia. Lua litoro es longa de 1 600 km, de nordo til sudo. La maxim alta monto esas Monte Moco, kun 2 620 metri de altitudo.

Fluvio Zambezi e multa enfluanti di fluvio Kongo naskas en Angola. Fluvio Kwanza, longa de 960 km, esas la maxim longa fluvio nur Angolana. Fluvio Kwango, longa de 1770 km, naskas en Angola e debushas an fluvio Kasai, qua esas enfluanto di fluvio Kongo.

La klimato di Angola esas tropikala kun du sezoni: la sika eventas de mayo til oktobro, kontre ke la pluvoza eventas de novembro til aprilo. An la centrala platajo la mezavalora yarala temperaturo esas 19°C. Sude di la lando ed an la litoro til Luanda, la klimato esas mi-arida, kun granda termala amplitudi, pro la proximezo di dezerto Kalahari.

Politikala subdividuro

Mapo di Angola kun lua 18 provinci.

Angola havas 18 provinci

1. Bengo (Caxito)
2. Benguela (Benguela)
3. Bie (Kuito)
4. Cabinda (Cabinda)
5. Cuando Cubango (Menongue)
6. Kwanza Norte (N'Dalantando)
7. Kwanza Sul (Sumbre)
8. Cunene (Ondijiva)
9. Huambo (Huambo)
10. Huila (Lubango)
11. Luanda (Luanda)
12. Lunda Norte (Lucapa)
13. Lunda Sul (Saurimo)
14. Malange (Malanje)
15. Moxico (Luena)
16. Namibe (Namibe)
17. Uige (Uige)
18. Zaire (M'Banza Kongo)

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Angola

Angola havas granda jaceyi di petrolo, diamanti ed altra minerali. L'agrokultivo afektesis serioze pro l'interna milito, ma juis rekupero depos 2002. Pos la nedependantesko la lando perdis entrenita laboro-povo de Portugalana origino. Tamen, dum recenta yari, ol recevis granda nombro di entraprezisti Portugalana.

De 2001 til 2010, la TNP di Angola kreskis mezavalore 11,1% omnayare, quo reprezentas la maxim granda mezavalora kresko en la mondo dum ta epoko.

Demografio

Etniala mapo di Angola, en 1970.

Demografio di Angola, 1960 til 2010.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Angola havis 35 981 281 habitanti, de qui 37% esas del etnio Ovibundo, 25% esas Kimbundu, 13% esas Bakongo, 2% esas mestici, 1% esas Europani, e 22% esas de altra etnii. Pos 2003, plu kam 400 mil enmigranti de Kongo ekpulsesis de Angola. Segun statistiki de 2013, 258 920 Chiniani rezidis en Angola, de qui la maxim multi esis tempala enmigranti. Segun statistiki de The World Factbook por 2018, la fertileso-proporciono di Angola esas 6,09 filii po muliero, la 2ma maxim alta de la mondo.

L'oficala linguo di la lando esas Portugalana, qua parolesas da 71,2% de la habitantaro. La lingui lokala maxim parolata esas Umbundu (23%), Kikongo (8,2%), Kimbundu (7,8%), Chokwe (6,5%), Nhaneca (3,4%), Nganguela (3,1%), Fiote (2,4%), Kwanhama (2,1%), Luvale (1%) ed altri (3,4%), segun la demografiala kontado di 2014. La habitanti qui parolas la Portugalana maxim-multa-kaze esas bilingua.

La religio kun la maxim granda nombro de adepti (41,1% de la habitantaro segun la demografiala kontado di 2014) esas katolikismo. Protestanti esas 38,1%, kontre ke 8,6% praktikas altra religii e 12,3% deklaris havar nula religio.

Cirkume 28% de la habitantaro di Angolana habitas lua chef-urbo, Luanda.

La 10 maxim granda urbi di Angola ([[(sen informo pri dato)]])

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Luanda Huambo
	1ma	Luanda	2 776 125
	2ma	Huambo	226 177
	3ma	Lobito	207 957
	4ma	Benguela	151 235
	5ma	Lucapa	125 751
	6ma	Kuito	113 624
	7ma	Lubango	102 541
	8ma	Malanje	87 047
	9ma	Moçâmedes	80 150
	10ma	Soyo	67 553
Fonto: Wikipedia en l'Angla

Kulturo

tradicionala danso en vilajo di provinco Namibe.

Pepetela

Quale en altra Afrikana landi, existas multa stili di danso tradicionala en Angola. Tamen, la multa yarcenti di koloniigo adportis kulturala influi de Portugal, Brazilia, Angola e Kabo Verda a la lando. La karnavalo adportesis dal Portugalani, mixesis kun lokala dansi, muzikal instrumenti e tradicioni, e nun eventas en omna provinci. En Luanda e Benguela eventas karnavalo-paradi kun influi da la karnavalo di Brazilia. Nun la maxim populara ritmi esas semba, kuduro e kizomba.

La literaturo di Angola skribesas precipue en la Portugalana linguo, quankam existas multa lokala idiomi. Agostinho Neto, l'unesma prezidanto di la lando, esis anke konocata poeto. Altra importanta nomi esas Viriato da Cruz, Antonio Jacinto, Óscar Bento Ribas, Ana Paula Ribeiro Tavares, Mario Antonio, José Eduardo Agualusa, Arlindo Barbeitos, Henrique Abranches, Pepetela, Botelho de Vasconcelos, Luandino Vieira ed Ondjaki, nun la maxim konocata skriptisto Angolana. En 2006 Luandino Vieira recevis la Premio Camões, pri literaturo en Portugalana linguo, ma refuzis ol.

Existas plura muzikala ritmi kun granda populareso en Angola, exemple kuduro, zouk, semba, merengue, kilapanda, rebita e kizomba, nun la maxim populara jenro. La muzikala grupo Buraka Som Sistema e la kantisto Dog Murras esas la maxim konocata en la jenro kuduro.

Admiranti di la futbalo-esquado Angolana en Köln, 2006.

Pos sua nedependantesko, Angola konkursis 7-foye en l'Olimpiala Ludi, ma nulatempe ganis irga medalio. En 2006 la lando unesmafoye partoprenis la Mondala Kupo di Futbalo. Basketbalo, handbalo, futbalo e salono-futbalo esas la maxim populara sporti en la lando.