Guinea

Guinea
République de Guinée

Standardo di Guinea	Blazono di Guinea
Nacionala himno:
Liberté

Urbi:
Chefurbo:	Conakry
· Habitanti:	1 931 184 (2008)
Precipua urbo:	Conakry
Lingui:
Oficala lingui:	Franca
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Provizora prezidanto:	Mamady Doumbouya
· Chefa ministro:	Bah Oury
Surfaco: (78^ma maxim granda)
· Totala:	245 857 km²
· Aquo:	neglijebla %
Habitanti: (75^ma maxim granda)
· Totala:	13 986 179^[1] (2024)
· Denseso di habitantaro:	40,9 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Franko di Guinea
Veho-latero:	dextre
ISO:	`GN`
	`GIN`
	`324`
Reto-domeno:	.gn

Guinea esas lando jacanta an westal Afrika. Ol havas kom vicini Guinea Bisau e Senegal norde, Mali nord-este, Ivora Rivo sud-este, Liberia sude, e Sierra Leone sud-weste. Weste jacas Oceano Atlantiko.

La nomo Guinea forsan devenas de ora moneto-peci qui unesmafoye produktesis ibe en 1663.

Bazala fakti pri Guinea.

Historio

Imperio Songhai, c. 1500.

Fouta Djallon/Jallon c. 1830.

Precipua artiklo: Historio di Guinea

La teritorio di la nuna Guinea apartenis al imperio Mali, qua existis depos la yari 1230a, e pose al imperio Songhai, qua expansis su pos 1460 ed existis til 1591. Portugalani esis l'unesma Europani qui arivis a la regiono. Li komencis komercar sklavi dum la 16ma yarcento, uzinta tale nomizita "triangulatra komerco": li kompris sklavi por uzar en plantacerii di Amerika, e pagis kun texaro, rumo ed altra produkturi Europana. La sklavi en Amerika produktis sukro, tabako ed altra produkturi qui vendesis en Europa.

De 1725 til 1896 existis teokratiala stato nomizita Futa Jalon (France: Fouta Djallon) fondata sur l'islamana legaro, e kun chefurbo en Timbo, urbeto proxim la nuna Mamou, en Guinea. Ta stato subdividesis en 9 provinci kun kelk autonomio. Ta stato explotachis la profitoza komerco di sklavi kun Portugalani e Franci. En 1865, Futa Jallon invadis vicina imperio Kaabu, en la nuna Senegal e Gambia, e konquestis ol komplete en 1867.

Francia komencis okupar la regiono dum la duesma duimo de la 19ma yarcento, ma pos 1882 ol konfrontis rezisto di lokala militarala chefo Samory Touré. Touré, kun 30 o 35 mil soldati e Britaniana pafili, konfrontis Franc armeo en kelka batalii. Francia vinkis Touré erste en 1898, e transformis Guinea en kolonio.

Guinea nedependanteskis de Francia ye la 2ma di oktobro 1958. Ahmed Sékou Touré esis lua unesma prezidanto. Ilu guvernis la lando til lua morto, ye la 26ma di marto 1984. La chefa ministro Louis Lansana Beavogui asumis provizore e devis kunvokar elekti 45 dii pose, tamen, ye la 3ma di aprilo la generalo Lansana Conté donis stato-stroko e asumis povo til lua morto, ye la 22ma di decembro 2008.

Politiko

Legifala palaco (Palais du Peuple) en Conakry.

Blue: landi qui mantenas diplomacala relati kun Guinea (rede en la mapo).

Ye la 5ma di septembro 2021 eventis stato-stroko qua revokis lora prezidanto Alpha Condé, dissolvis la parlamento e revokis lora konstituco^[2]. Ante la stato-stroko, Guinea esis prezidantala republiko. La prezidanto esis ambe chefo di stato e chefo di guvernerio, ed ordinare elektesis direte dal populo por 5 yari. La chefa ministro nur esis la chefo dil ministraro.

La parlamento (Assemblée Nationale, "nacional asemblitaro") esis singlachambra e havis 114 membri. La lasta elekto eventis ye la 28ma di septembro 2013.

Lora konstituco di Guinea aprobesis per referovoto ye la 19ma di aprilo 2010, ed efikeskis ye la 7ma di mayo sam yaro.^[3] Segun ol, la judiciala korto konsistis ek lokala judiciisti e tribunali. Existis konstitucala korto por judiciar konstitucala ed elektala temi, e temi pri fundamentala yuri.^[4]

Guinea esas membro di Afrikana Uniono, Unionita Nacioni, Koopero-Agenterio Kulturala e Teknikala (France: Agence de coopération culturelle et technique), Mondala Banko, Internaciona Monetala Fonduro ed altra organizuri. La lando mantenas diplomacala relati kun 161 landi.

Geografio

Monto Nimba, e vicina peizajo.

Topografiala mapo di Guinea.

Havanta 245 857 km², surfaco equivalanta olta di Unionita Rejio, Guinea havas 320 km di litoro e 3400 km di terala frontieri. Ol povas dividesar en 4 geografiala regioni: litoro, la montoza regiono Fouta Djallon centre ed este, Sahel norde, e forestoza regiono sud-este. La maxim alta punto di la lando esas monto Nimba, havanta 1752 metri di altitudo. La litoro (La Guinée Maritime) kovras 18% de la teritorio e habitesas dal populo Susu; centrala Guinea (La Moyenne-Guinée) kovras 20% de la teritorio e habitesas dal populo Fula; Sahel od alta Guinea (La Haute-Guinée) reprezentas 38% de la lando e habitesas dal populo Malinké; e la forestoza Guinea (Guinée forestière) reprezentas 23% de la teritorio e habitesas da diversa populi. Ca regiono esas ambe forestoza e montoza.

La klimati esas tropikala influata da musono (Am, segun la klimatala klasifikuro da Köppen) an la litoro e sude de la lando, e tropikalo di savano (Aw) an la cetera lando. En Conakry, la mezavalora yarala temperaturi esas 29°C (maxima) e 23°C (minima). La mezavalora yarala pluvo-quanto dil urbo esas 4.300 mm. La regiono Sahel havas kurta pluvoza sezono e la temperaturi varias multe. De decembro til mayo, la sika sezono, suflas vento harmattan.

La precipua fluvii di la lando esas Nijer, qua naskas en la frontiero kun Sierra Leone, e la fluvii Gambia e Senegal.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Guinea

Demografio

Mulieri di etnio Fula.

Habitantaro di Guinea, 1961 til 2013

Segun statistiki de The World Factbook por 2024, Guinea havis 13 986 179 habitanti^[1]. Segun etnio, 33,4% esis Fulani, 29,4% esas Malinke, 21,2% esas Susu, 7,8% esas Guerze, 6,2% esas Kissi, 1,6% esas Toma, e 0,4% esas stranjeri o de altra etnii^[1] La habitantaro di la lando augmentas rapide pro diminutado di mortado, sustenante alta fertileso. Malgre ke la viv-expektado augmentis dum recenta yari, genitala mutilado duras kontributar por granda morto-statistiko inter mulieri e puerini.^[1] La fertileso en Guinea duras esar alta - plu kam 5 filii po singla muliero en 2022 - nam duras la prefero por granda familii, la poka uzo di metodi kontre gravidesko, e la povreso^[1]. Cirkume 38,1% de la habitanti rezidas en urbi.

La linguo oficala esas Franca. Lokala lingui Pular, Maninka, Susu ed altri anke parolesas.^[1] Segun statistiki por 2021, nur 45,3% de la habitantaro savis lektar e skribar^[1]. La iliterateso esas plu granda inter mulieri (68,7% ne savis lektar o skribar) kam inter viri (38,8%). La manko di savado skolala e laboral aprentiseso limitizas l'expekti profesionala por la yunaro, e mem ti qui obtenas universitatala diplomi ofte ne sucesas laborar en formala sektori.^[1] Chomeso atingas cirkume 60% de la yunaro^[1].

La procento di habitanti segun religio en 2014 esis: Mohamedani 89,1%, Kristani 6,8%, Animisti 1,6%, altri 0,1%, e 2,4% praktikis nula religio.^[1]

Kulturo

La legaro di Guinea proskriptas poligamio. Tamen, on kalkulas ke 53.4% ek la mulieri evanta 15 til 49 yari vivas en poligamiala mariaji.^[5] Existas adminime 24 etnii en Guinea, singla ek li kun sua propra tradicioni, tamen preske 90% praktikas la sama religio, Islamo.

Wolof-rizo.

La koquarto di Guinea varias segun la regiono, ma rizo e manioko esas la precipua ingredienti. Disho Benachin, od Wolof-rizo, facesas de rizo, tomato e tomata-pasto, onyono, manjebla oleo, e kapro-karno, bovo-karno o hanokarno.

Mori Kanté

Quale altra Afrikana landi, Guinea havas richa muzikala tradiciono. Le jeli o djeli esas kantisti e naracisti tipala de la populi Mandé, qui laudas lia patroni per kansoni. Moderna exempli pri perkut-muzikisti qui pleis balafon (lokala tipo di xilofono) esis El Hadj Djeli Sory Kouyaté e Mory Kanté (1950-2020). Pos la duesma mondomilito, lokala muzikisti komencis uzar gitaro ed adaptar propra pleado-stilo. La jazo-muzikala grupo Bembeya Jazz National divenis famoza pos la nedependo di la lando, en 1960. Plu recente, hip hop divenis populareskis meze yunaro.

Prezidanto Sékou Touré esas la maxim konocata nomo de Guineana literaturo. Exempli pri altra skriptisti esas Fodéba Keïta, autoro di la nacionala himno di Guinea, Tierno Monénembo, Williams Sassine, Camara Laye e Koumanthio Zeinab Diallo.

Futbalo-partio en Konakry.

Futbalo esas la maxim populara sporto en Guinea.^[6] La Federuro Guineana pri Futbalo fondesis en 1960, e membreskis FIFA en 1962. La maxim populara futbalo-klubi di la lando esas Horoya AC, Hafia FC e AS Kaloum Star.