Historio di Suedia

La prehistorio di Suedia komencis cirkume 12.000 yari aK, dum supra paleolitiko. Petra flechopinti de ta epoko trovesis sude de la lando. Pikturi de 1.800 til 500 aK (bronz-epoko) trovesis en Tanum, 150 km norde de la nuna Göteborg.

Vikinga rejio di Suedia duris de cirkume la 8ma til la 11ma yarcento. Dum ta periodo, probable Suedi expansis adsude. On kredas ke vikingi expansis su vers Finlando, Baltika regiono, Rusia Bielorusia, Ukraina til la Nigra maro o posible til Baghdad. Vikingi judikesas kom la patri di Kiiva Rusia. Lua historio skribesis en runi.

Santa Ansgar od Oskar introduktis kristanismo en Suedia en 829, ma paganismo erste desaparis komplete de la regiono dum la 12ma yarcento. Tamen, on povas konsiderar Suedia, inkluzite parto de Finlando, kristana lando depos 1050.

Til la yaro 1060, reji de Uppsala guvernis granda parto di la moderna Suedia ecepte la provinco Skania sude e weste, qua restis kontrolita dal Dani til la 17ma yarcento. Feudismo ne developis en Suedia en simila formo ad altra Europana landi.^[1] Konseque, la maxim multa Sueda rurani restis libera agrokultivisti dum granda parto di la historio di la lando. Sklaveso preske ne existis en Suedia.^[2] Sklaveso e serfeso abolisesis dum la regno di Magnus Eriksson en 1335. Ex-sklavi ofte absorbesis en la rurala socio o divenis laboristi che urbi ed urbeti.

Dum la 14ma yarcento Suedia frapesis da bubono-pesto, e lua habitantaro esis decimacita^[3]. Dum ta periodo, Sueda urbi aquiris plu yustesi, e recevis forta influi dal Germana komercisti de Hanso-uniono. En 1319 rejulo Magnus Eriksson unionis Suedia e Norvegia, ed en 1397 rejino Margrethe la 1ma di Dania unionis Dania, Norvegia e Suedia en Kalmar-uniono. En 1520, lora rejulo Christian la 2ma di Dania imperis masakro kontre Sueda nobeleso, evento konocata kom la "sango-balno di Stockholm". Ta masakro incitis Sueda nobeleso rezistar, ed ye la 6ma di junio 1523 Sueda nobeli aklamis Gustaf la 1ma Vasa kom lia rejulo. Balde pose, li rejektis religio katolika. Pri ekonomio, Gustaf Vasa ruptis komercala monopolo di Hanso-uniono.

Dum la 17ma yarcento Suedia transformesis en povoza lando.Ol esis povra lando kun poka habitantaro, povo e reputo ante divenir imperio. Ol kaptis teritorii de Rusia e Polonia-Lituania tra diversa militi, inkluzite la Triadek-yara milito.

Dum la milito di Triadek Yari, Suedia konquestis preske la duimo di Santa Romana stati. Gustaf la 2ma Adolf deziris divenar la nova Santa Romana Imperiestro e guvernar ambe Skandinavia e la Santa Romana stati, ma ilu mortis dum la batalio di Lützen en 1632. Pos la batalio di Nördlingen (l'unika importanta vinkeso Sueda dum la milito) la sentimento favorebla a Suedi desaparis gradope en Germana stati. Suedia nur mantenis poka teritorii en la nordo di la nuna Germania, exemple Sueda Pomerania, Bremen-Verden e Wismar.

En 1696, devastinta famino viktimigis Finlando e mortigis 1/3 ek lua habitantaro. La famino anke atingis Suedia e viktimigis 10% de lua habitanti^[4]. En 1700 pos la batalio di Narva Rus armeo esis preske destruktita, ma lor rejulo Karl la 12ma decidis vicee atakar Polonia-Lituania, e vinkis Poloniana rejulo August la 2ma. To posibligis Rusa imperio modernigar lua armeo. Kande Suedia atakis Rusia en 1709, Rusi vinkis la batalio di Poltava. To esis la komenco dil fino por Sueda imperio.

En 1809 l'esto dil imperio cedesis a Rusia e divenis l'autonoma Granda Princio di Finlando. Dun Napolenonal epoko Suedia kombatis kontre Francia e, pos vinkar la batalio di Leipzig ye la 14ma di januaro 1814, Dania-Norvegia koaktesis cedar Norvegiana teritorio. L'uniono Suedia-Norvegia duris til 1905, kande Norvegia nedependanteskis.

De 1850 til 1910, plua kam 1 milion Suedi ekmigris vers Usa. La maxim multa establisis su en Minnesota. De 1870 til 1914 la lando pokope transformesis en industrial ekonomio. En 1889 la social-demokrata partiso di Suedia fondesis. En 1917 komunista revolto faliis, e la demokratio duris expansar.

Suedia restis neutra dum la du mondomiliti, ma lua neutreso esis kontroversa.^[5] Dum la duesma mondomilito la lando esis sub influo de nacional-socialista Germania. Malgre furnisir stalo a Germania dum la milito, ol suportis Norvegiana rezisto, ed en 1943 ol helpis Dana judi eskapar de la deporti vers koncentreyi. Sueda diplomacisto Raoul Wallenberg e lua kunlaborinti helpis salvar plua kam 100.000 judi de Hungaria.^[6]

Pri la disputo inter NATO e pakto di Warszawa Suedia anke restis neutra. Tamen ol mantenis forta relati kun Usa, e recevis financala helpo de la projeto Marshall. Granda parto de la milital equipuri uzita da Suedia tum ta epoko developesis en la propra lando, exemple l'aviono SK35C Draken, de la kompanio Saab. Socialdemokrata partiso (Suede: Socialdemokraterna) formacis la plu multa guvernerii pos la duesma mondomilito. La Social-demokrata partiso establisis "pakto" inter la entraprezi e la sindikati, qui unionabis en la Federuro di Sueda Sindikati (LTC), filialigita a la sama partiso.

Sueda ekonomio afektesis forte pro la krizi dil petrolo de 1973 til 1974 e de 1978 til 1979. En 1976 la Social-demokratis perdis la majoritato en la Parlamento, e koalisuro di liberali e partisi de dextra asumis la povo. Dum la yari 1980a lua industriala bazo modifikesis: navala konstrukto desmuntesis, l'extraktado di ligno integrigesis a la produktado di papero, l'industrio di stalo developesis, e mekanika injeniorarto integrigesis a la robotiko.^[7] Dum la yari 1980a, la lando probis mantenar lua kapitalista modelo e prezervar lua "prospero-stando". Ne-intencita konsequantaji aparis dum la yari 1990a, kun ekonomiala krizo e la bankroto di kelka banki e kompanii.

Ye la 1ma di januaro 1995 Suedia membreskis l'Europana Uniono. Tamen, en 2003 lua habitantaro refuzis adoptar Euro kom valuto. Nun, la lando havas un ek la maxim alta Indexo pri homala developeso del mondo.

Referi

↑ Franklin D. Scott, Sweden: The Nation's History (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58
↑ Träldom Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 30. Tromsdalstind - Urakami /159-160 - Dato di publikigo: 1920. Idiomo: Sueda.
↑ Scott, pp. 56-57.
↑ "Finding the family in medieval and early modern Scotland" - Autoro: Elizabeth Ewan, Janay Nugent. Dato di publikigo: 2008.
↑ Nordstrom, p. 315: "Sweden's government attempted to maintain at least a semblance of neutrality while it bent to the demands of the prevailing side in the struggle. Although effective in preserving the country's sovereignty, this approach generated criticism at home from many who believed the threat to Sweden was less serious than the government claimed, problems with the warring powers, ill feelings among its neighbours, and frequent criticism in the postwar period."
↑ "Raoul Wallenberg". - Autoro: Jewishvirtuallibrary.org. URL vidita ye 13ma di marto 2013.
↑ Autoro: Ole Krantz, Lennart Schön. Swedish Historical National Accounts, 1800-2000. Publikigita da Almqvist and Wiksell International. Loko di publikigo: Lund. Dato di publikigo: 2007. Idiomo: Angla. .

Historio di Europa

[1] Franklin D. Scott, Sweden: The Nation's History (University of Minnesota Press: Minneapolis, 1977) p. 58

[2] Träldom Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 30. Tromsdalstind - Urakami /159-160 - Dato di publikigo: 1920. Idiomo: Sueda.

[3] Scott, pp. 56-57.

[4] "Finding the family in medieval and early modern Scotland" - Autoro: Elizabeth Ewan, Janay Nugent. Dato di publikigo: 2008.

[5] Nordstrom, p. 315: "Sweden's government attempted to maintain at least a semblance of neutrality while it bent to the demands of the prevailing side in the struggle. Although effective in preserving the country's sovereignty, this approach generated criticism at home from many who believed the threat to Sweden was less serious than the government claimed, problems with the warring powers, ill feelings among its neighbours, and frequent criticism in the postwar period."

[6] "Raoul Wallenberg". - Autoro: Jewishvirtuallibrary.org. URL vidita ye 13ma di marto 2013.

[7] Autoro: Ole Krantz, Lennart Schön. Swedish Historical National Accounts, 1800-2000. Publikigita da Almqvist and Wiksell International. Loko di publikigo: Lund. Dato di publikigo: 2007. Idiomo: Angla. .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]