Historio di Italia

L'unesma atesti pri habitado di moderna homi en Italia evas de cirkume 43.000 yari ante nun. Tamen, la maxim anciena atesti trovita pri habitado da hominidi evas de 850 mil yari ante nun. Homo neanderthalensis habitis la peninsulo cirkume 200 mil yari ante nun. Bronz-epoko en Italia komencis cirkume 1500 aK, probable korespondanta al arivo dil unesma populi qui parolis Indo-Europana lingui: l’Etruska civilizuro en central Italia, Greki (qui kreis kolonii sude de la peninsulo de la 8ma til la 5ma yarcenti aK, ed altri.

Latini, populo qua origine habitis la regiono "Lazio", e lua linguo Latina, konquestis e dominacis tota peninsulo Italiana dum la triesma yarcento aK. Romana republiko, e pose Romana imperio dominacis Italia e vasta regioni di Europa, Proxim Oriento e nordal Afrika dum multa yarcenti, ed influis la kulturo e civilizuro di westal Europa, inkluzite la posa difuzo ed ofical adopto di Kristanismo kom statala religio dum la 4ma yarcento.

La dekado di Romana Imperio dil Ocidento dum fino di la 5ma yarcento e la revoko di Romulus Augustulus en 476 indikas la fino di Antiqueso. Lombardi kreis la rejio Italia, tamen parti de la peninsulo restis sub Bizancana administrado ed influo til la 11ma yarcento. Lombarda rejio enkorpigesis a Francia e pose a Santa Romana Imperio. Tamen l'expanso di urbo-stati, nome povoza marala republiki Venezia e Genova dum Mezepoko efektigis politikala fragmentigo. Fine, pos funesta Italiana militi, la peninsula partigesis inter granda povi de frua moderna Europa, Hispania ed Austria, e lasta faligita sub Franca imperio di Napoleon la 1ma, Papala stati esis reducita a la kontrolo di santa sideyo en Roma.

Kun l'expanso di nacionalismo e l'ideo di naciono stato dum 19ma yarcento, la peninsulo esis unigita dum lasta 19ma yarcento. La nova Rejio Italia, establisita en 1861, quick modernigesis ed organizis larja koloniala imperio, koloniigis parti di Afrika e regioni alonge Mediteraneo. Tamen, multa regioni di lor yuna naciono (nome, lua sudo) restis rurala e povra, inicianta la diasporo italiana. Membro di vinkanta federata povi dum unesma mondomilito, Italia vinkis lua historiala enemiko, Austrian imperio. Balde pose, tamen, la liberala stati krulis a social agiteso; la fashisti, duktanta da Benito Mussolini, prenis la povo e kreis autoritatoza diktatoreso. Italia federis kun Nacional-socialista Germania e Japonia dum la duesma mondomilito, falanta en sangoza interna milito en 1943, kun fashista sedicio fine vinkita en printempo 1945.

En 1946, kom rezulto di referovoto pri nova konstituco, la monarkio abolisesis. La nova republiko proklamesis ye la 2ma di junio 1946. Dum la yari 1950a e 1960a, Italia vidis periodo di rapida modernigo e sustenita ekonomiala developo, surnomizita "Italiana miraklo ekonomiala". La lando, rivenita a internacionala politiko inter westala demokratika povi, juntita Europana Ekonomiala Komunitato (qua transformesis pose en Europana Uniono), Unionita nacioni, NATO, G7 ed Organizuro por ekonomikala kooperado e developado. Italia klasifikesas nun kom importanta Europana povo.

Prehistorio

Precipua artiklo: Prehistoriala Italia

Matera, evanta de paleolitiko (10ma yarmilo aK), che regiono Basilikata.

Dum la prehistorio, Italiana peninsulo esis diferanta de lua nuna formo. Dum la lasta glacial epoko, insuli Elba e Sicilia esis konektita kun kontinentala teritorio. Adriatika maro esis multa plu mikra, dekande komencas a qua esas nuna Gargano peninsulo, e qua esas nuna la gulfo di Venezia esas fertila planajo kun humida klimato.

Utensili di silexo deskovrita an la nordo di Piro norda indikas ke homi habitis Italia 1,5 milion yari ante nun. La prezenteso di homo neanderthalensis esis demonstrita en arkeologiala konstati datanta en c. 50,000 yari ante (lasta Pleistoceno). Homo sapiens sapiens aparis dum supra paleolitiko.

Historio

L'Etruriani esis di l'unesma habitanti di Italia.

Homi ja habitis teritorio di nuna Italia dum Paleolitiko, cirkume 200 000 yari ante nun. Italiana tribui, kom Umbri, Latini, Volsci, Samniti, Kelti e Liguri havis Indo-Europana origino. De la 17ma yarcento aK til la 11ma yarcento aK, Greki mantenis kontakti kun Italia, e dum la 8ma e 7ma yarcenti aK Greka kolonii establisesis en litoro, origino di nomizita Magna Graecia.

Lupa Capitolina

Etruski, populo qua habitis la nuna Toskania, an la westo di Umbria ed en la valo di Po, kreis civilizuro qua duris de la 8ma til 3ma yarcento aK, ed esis komplete asimilita en l'1ma yarcento aK, dum Romana Republiko. Roma fondesis ye 753 aK proxim Etruria, rejolando di Etruski, ed existas evidentaji ke li dominacis Roma til 396 aK, kande Romani espoliis Veii, etruska urbo 16 km norda-norda-weste de Roma. En 509 aK rejulo Lucius Tarquinius Superbus esis renversita de povo e Roma divenis republiko komandita da du konsuli. La republiko duris til 27 aK.

Garibaldi en 1866

Pos finir Romana imperio, dum granda parto di lua historio, Italia restis dividita en multa rejii. En 1859, komencis procedo di riunigo en unika stato. Giuseppe Garibaldi komandis grupo di soldati, qui divenis konocata kom i Mille (la mili) e kombatis kontre Rejio di du Sicilii. Li vinkis la milito en 1860 e posibligis l'unigo kun la Rejio Sardinia. Li anke helpis liberigar Lombardia de Austrian imperio. Fine, Italia divenis unionita stato ye la 17ma di marto 1861. Vittorio Emmanuele la 2ma esis l'unesma rejo di moderna Italia.

Dum l'unesma mondomilito Italia kombatis kontre Austria-Hungaria e Germana imperio ma recevis poka kompenso por kombatar kune la federiti. En 1922 Benito Mussolini divenis chefministro di Italia ed instalis fashista rejimo. En 1929 il signatis kontrato per qua agnoskis la nedependo di Vatikano.

Pos plebicito, Italia divenis republiko ye la 2ma di junio 1946. En ta plebicito, mulieri votis unesma-foye. Umberto la 2ma koaktesis abdikar, ed exilis su. Pos pacala pakto en 1947 kun Yugoslavia, italia perdis parto di lua estala frontieri, e la Libera Teritorio di Trieste dividesis inter Yugoslavia ed Italia.

En l'unesma elekto pos plebicito, Demokrata Kristani vinkis komunisti kun larja majoritato, ed Alcide De Gasperi divenis chefa ministro. En 1949 Italia divenis membro di NATO. Projeto Marshall helpis la lando rekuperar aua ekonomio, e kreskar til la komenco dil yari 1960a. En 1957, la lando divenis un ek la fondinti dil Europana Ekonomiala Komunitato.

De fino dil yari 1960a til komenco dil yari 1980a eventis multa ekonomiala, politikala e kriminala nestabilesi en la lando. En 1973 la lando subisis l'efekti de la krizo di petrolo. En 1978, Aldo Moro, lor la chefo dil partiso Demokrata kristana, asasinesis da "Reda brigadi", radikala politikala grupo de sinistra. Dum yari 1980a, unesma-foye pos Duesma mondomilito, lando havis du chefministri ke ne esis demokrata kristani: Giovanni Spadolini (liberalo) e Bettino Craxi (socialisto). Dum guvernisteso di Craxi, l'ekonomio rekovris, e lando divenis la 5ma industrial ekonomio dil mondo. Malgre ta, guvernal expensi kreskis, ed interna debo superiris 100% de la TNP.

Anke dum la yari 1980a, judiciisti Giovanni Falconi e Paolo Borsellino komencis judiciar e sendar a karcero membri di Mafia, kriminala organizesi di sudo di Italia. Kom rezulto, en 1987, 360 mafiosi esis sendita a karcero por grava krimini. Inquesti dum komenco di yari 1990a anke deskovris krimini, kom suborni e korupto praktikita da entraprezisti e politikisti. Ta inquesti divenis konocata kom stagione mani pulite ("operaco neta manui"). Sequanta politikala krizo afektis la precipua partisi, specale Demokrata kristana partiso, qua guvernis dum preske 50 yari, e krevis en multa partiseti. Ja komunista partiso transformis su en social-demokrata partiso.

Dum la yari 1990a e 2000a centro-dextra (komandita da Silvio Berlusconi) e centro-sinistra koalisuri alternative guvernis la lando, qua eniris en periodo di ekonomiala stagnado.

Videz anke

• Romana Imperio
• Fashismo