Historio di Hispania

Kom naciono, Hispania formacesis tra mariajo inter Isabel la 1ma di Kastilia e Fernando la 2ma di Aragon dum la 15ma yarcento. Tamen, la regiono habitesis dal homo de la prehistorio.

Prehistorio

Precipua artiklo: Prehistorio en Iberia

Kopiuro di pikturo facita che tekto di kaverno Altamira.

La maxim anciena restaji konocata pri homala habitado en Iberia - mandibulo trovita en la sima del Elefante, che montaro Atapuerca - havas cirkume 1,3 milion yari. Ol korespondas a speco nekonocata del genero Homo. Restaji deskovrita en la depozeyo di gran Dolina, ank en Atapuerca (Burgos) evas de 800 000 yari ante nun, e baptesis kom Homo antecessor.

Nulatempe trovesis restaji pri homala okupado en la peninsulo de 500 000 til 350 000 yari ante nun. Dum ta epoko, Homo heidelbergensis, probabla ancestro del homo di Neanderthal, distributesis tra Europa. Multa restaji de ca speco homala trovesis en l'abismo di l'Osti en Atapuerca, depozeyo ube trovesis kranii multe bone konservata.

Plu recenta esas la kulturo Musteria dil homo di Neanderthal, evanta 60 000 yari, quale montras restaji trovita en Gibraltar. En la groto Nerja (Málaga), trovesis restaji evanta 42 000 yari, organala restaji asociita a pikturi qui povus esar l'unesma artala verki de la historio di la homaro.

L'unesma Homo sapiens, la "moderna" homo, aparis ante 35 000 aK, quale montras restaji de la kulturo Gravetia trovita en Kantabria. Homo sapiens kunhabitis la peninsulo dum mili di yari kun homo di Neanderthal, til l'extingo di la lasta grupo di Neanderthal-i sude, cirkume 27 000 yari ante nun. Olima homala speci ja extingabis, do on devas konsiderar ica kolonieti kom l'origino dil Indo-Europana sustrato.

Dum la supera Paleolitiko, ante 16 000 yari, existis tale nomizita "kulturo Magdalenana" en Asturia, Kantabria e parto de Baskia. Lua maxim importanta restajo esis la pikturi interne la groto Altamira. Dum meza paleolitiko esas la pikturi trovita che Mediteraneana litoro di la peninsulo, nome en la nuna provinco Castellón.

Cirkume 5 500 aK aparis en la peninsulo tale nomizita "kulturo di la gobleti kloshoforma". La tribui qui habitis la peninsulo cirkume 3 700 konstruktis megaliti, praktikis agrokultivo, ed abandonis nomadismo.

L'unesma kulturi qui uzis metali en la peninsulo aparis inter 3000 e 2500 aK 3 000 aK. On kredas ke la serchado di metali efektigis granda migrado a kelka regioni, exemple Los Millares en Almería.

Antiqueso

Ic artiklo esas parto dil serio pri Historio di Hispania

Frua historio

Prehistorio Romana Hispania

Mez-epoka Hispania

Visigota Rejio Rejio Asturia Rejio di Suebi Bizancana Spania Al-Andalus Reconquista

Rejio di Hispania

Age of Expansion Racion-epoko

Republiko

Reakto e Revoluciono Unesma Hispana republiko Restaurado Duesma Hispana republiko

Kun Franco

Hispaniana interna milito Frankoismo

Moderna Hispania

Hispania

Arivo di diferanta populi

Kelti arivis a la peninsulo dum l'unesma yarmilo aK, ed okupis la nuna regioni Galisia, Asturia, Kantabria, Baskia, la nordo di Kastilia e parto di Portugal. Tamen, recenta studii dal Universitato di Oxford montras ke Kelti povus esar autoktona civilizuro de la nordo di la peninsulo. Se to esas lo vera, li expansis de Iberia tra Europa.

L'estala rivo di la peninsulo koloniigesis da Feniciani. Cirkume 1104 aK li fondis Garid (la nuna Cádiz) e plu tarde, en 700 aK, Malaca (Málaga) ed Abdera (Adra) kreanta multa faktorii en la Mediteranea rivo.

Greki instalesis en Rhodes e plu norde en Emporion (Ampurias), en la nuna Katalunia, ube li trovis - ed unesmafoye mencionis - l'existo di Iberi, populo qua habitis la regiono. Greki anke fondis urbo Akra Leuké (Alicante). Posible li kontaktis rejio Tartessos, qua existis en la nuna Andaluzia e sudo di la nuna Portugal. Argantonio, lasta rejulo di Tartessos, donabis arjento a li e posibligis li protektar su del atako da Persiani en lua rejio. Ibe, Greki fondis Mainake (Málaga).

Dum la 3ma yarcento aK, Kartagani komencis projeto pri kreo di imperio en Iberia. Ibe, li fondis Qart Hadasht (Cartagena), qua divenis granda navala portuo. Li intencis kontrolar la richeso produktita che mineyi en Cartegena. Segun historiisto Adolf Schulten:

Kun arjento de la mineyi en Cartagena, li pagis mercenarii, e kande ol konquestesis en 209 aK, Kartago perdis ca trezori, e Hanibal ne povis rezistar Romani, nam la preno di Cartagena decidis anke la milito di Hanibal,

Kartago e Roma komencis serio di militi, nomizita Punika Militi, por hegemonio en ocidentala Mediteraneo. Pos desvinko en l'Unesma Punika Milito, Kartago intencis rekuperar su de perdajo di Sicilia, Sardinia e Korsika, augmentanta lua dominaco en Iberia.

Amilkar Barka, Hanibal ed altra Kartagana generali prenis kontrolo dil antiqua Feniciana kolonii Andaluzia e Levante, e pose expansis lua influo-areo sur l'indijena populi. Dum la 3ma yarcento aK, granda parto de la habitanti sude de Ebro e Durio, ed anke l'insuli Baleari, jacis sub Kartagana dominaco.

Ol esas en ta procedo kande intencis submisar l'urbo Sagunto, en la sudo dil frontiero paktita di l'Ebro ma federita kun Roma, okazionanta la Duesma Punika Milito, qua finis kun l'ibera parto dil peninsulo inkorporita al Romana Republiko.

Hispania Romana

Romana teatreyo di Merida.

Pos la Duesma Punika Milito inter 218 aK e 201 aK, on povas konsiderar ke Iberia esis sub Romana kontrolo. La kampanio di okupado, pos l'ekpulso dil Kartagani, esis rapida, ecepte en l'interno (Numancia) e la Kantabri qui rezistis til l'arivo di Augusto en la komenci dil Roman imperio.

En 197 aK Romani dividis la teritorio en du arei: Hispania Citerior e Hispania Ulterior.

La peninsulo konquestesis komplete erste en 19 aK, pos la fino di tale nomizita "Kantabriana militi". Pos la konquesto Romana, Hispania dividesis en tri provinci: Betika, Tarraconense e Lusitania, organizado ke perduris til la Basa Imperio, kande la teritorio dividesis en Betika, Carthaginense, Gallaecia, Lusitania e Tarraconensis.

L'asimilo di Latina linguo, e di la mori ed ekonomio Romana duris til la 3ma yarcento. Exemple, imperiestri Trajanus, Adrianus e Theosodius de Roma, ed altra importanta personi, exemple filozofo Seneca o poeti Marcial e Lucano, anke naskis en Iberia.

Mezepoko

Germana invadi e Visigota Rejio

Maxima extendo dil Visigota Rejio.

Precipua artiklo: Visigota Rejio

La fino di Romana imperio

Quale en altra provinci, l'imperio Romana gradope dekadis en Iberia. La febleso dil autoritato Romana dum la 3ma, 4ma e 5ma yarcenti eventis samatempe kam la "Romanigado" di Germana tribui, exemple l'adopto di Romana legaro, videbla en la Lex Gothorum, la konverto a kristanismo, e l'afineso di kelka reji pri la linguo Latina, exemple kompozir poezio en ca linguo.

Tamen, inter la 6ma e la 7ma yarcenti, kande Iustinianus la 1ma la Granda probis riestablisar la povo dil Westala Romana imperio en la sudo di Iberia, ilu kreis la Provinco Spania. Ca teritorio esis ravisita dal Visigota Rejio ed enkorpigesis al Vandala Rejio. Lua chef-urbo establisesis en Carthago Spartaria, la nuna Cartagena.

Invadi

En la vintro di 406, profitinta de la frost-influro di Rheno, Vandali, Suevi ed Alamani invadis l'imperio. Pos tri yari, trairis Pirenei arivante a Iberia. Li dividis inter li la regiono respondanta a moderna Portugal e westal Hispania til Madrid. Samatempe la Visigoti, qua prenabis Roma du yari ante, arivis a la regiono en 412. Li fondis Rejio Tolosa, gradope expansis lia influo tra la peninsulo, e fine ekpulsis Vandali ed Alani a nordal Afrika. Pos ke Franki konquestis la rejio Rejio Tolosa e granda parto di la nuna Francia, Visigoti diplasis lia chef-urbo a Toledo.

Malgre ke la Visigota nobelaro praktikis arianismo, ca religio ne praktikesis dal Hispana-Romana habitantaro, fidela a la doktrino katolika. De la Visigota krono, En 587, la rego Rekaredo, ja konvertita a Katolikismo, probis rikonciliar l'Ariana hierarkio kun la katolika, sensucese. Fine, ilu impozis Katolika religio per koakto, e transferis proprietaji del Ariana eklezio por la katolika.

Mohamedana epoko

Internajo dil Kordoba-moskeo, chef-urbo dil kalifio di Al-Andalus.

Mohamedani konquestis Melilla en 696 e Ceuta en 709. Pos la morto di visigota rejio Witiza, episkopi elektis Roderik, duko di Betika, kom rejulo. La filii di Witiza volis Aquila, duko di Tarraconense, kom rejio, do paktis kun Arabi tra Don Julián, komto di Ceuta.

Roderik akompanis lua armeo en la lukto kontre Araba invado. Ilu perdis la batalio di Guadalete pro desloyaleso de lua armeo. Pos lua morto, Arabi decidis durigar la lukto, suportinta da parto de la vinkita armeo.

Tarik konquestis Toledo ed avancis til Leon. Muza konquestis Sevilla ed advancis til Merida (712). Pose, la du unionis lia trupi por kaptar Zaragoza.

La filiulo di Muza kompletigis la konquesto di la peninsulo, ecepte la montoza regioni Kantabria e Pirenei (716), e komencis invadar la nuna Franca teritorio. En 732, Charles Martel haltigis Araba invado en Poitiers.

En 733, Abderraman la 1ma proklamis emirio di Kordoba nedependanta politikale de altra Mohamedana stati. En 929, Abderraman la 3ma proklamis Kalifio de Kordoba, nedependanta del Kalifio de Baghdad.

Dum la yaro 1031, la Kalifio dividesis, e aparis multa taifi (mikra rejii) enemiki inter li.

Limiti dil Krono di Kastilia e la Rejio Aragon en 1210.

Al-Andalus koncidis kun kelka kunvivo e religiala toleremo, e kun l'ora epoko di judala kulturo en Iberia.

Mohamedana inkurso en la peninsulo itere eventis dum la yaro 1000, kande Al-Mansur spoliis Barcelona (985). Segun lua filiulo, altra Kristana urbi esis skopo di multa inkursi.

Pos la morto di lua filio, eventis interna milito en la kalifio, qua dividesis en mikra mikra princii, nomizita Taif. La rejuli di Taif luktis l'unu kontre l'altru, tamen esis protekteri di arti e cienci. Ta rejii perdis teritorii por kristana rejii de nordo e, pos la falo di Toledo en 1085, mohamedana guberniestri pregis suporto dal Almoravid-i, qui invadis Al-Andalus ek nord-Afrika es establisis nova imperio. Dum la 12ma yarcento, l'imperio Almoravid itere krulis ed invadesis, cafoye dal Almohadi, qui vinkesis en 1212 che batalio di Navas.

Dum Mezepoko, militi inter kristani e mohamedani eventis ofte. Almohadi, qui vinkis Almoravid en 1147, esis plu multe netolerema pri religio kam l'Almoravidi. Dum la 13ma yarcento, Rejio Granada esis la nura nedependanta rejio Mohamedana en Hispania, durinta til 1492. Malgre ke altra Mohamedana rejii desaparis, lia influi en la teknologio, kulturo e socio Hispana duris.

Dum ca epoko, reji di Aragon guvernis ambe Aragon e princio Katalunia, e pose anke Insuli Baleari, Rejio Sicilia, Napoli e Sardinia. Kataluniani okupis dukio Athina, qua guvernesis da Aragonana princo til 1379.

Reconquista

Precipua artiklo: Reconquista

Don Pelayo.

Tabelo di Jaime 1ma di Aragon.

Monakeyo di San Miguel de Escalada, fondita por repoblado di Leoniana teri.

En 722 Mohamedana detachmento vinkesas da kristani refujita en la boski di Covadonga (Asturia) en samnoma batalio. Pelayo nomesis rejo. L'unesma korto establisesis en Cangas de Onís. Pelayo mortis en 737. Du yari pose, en 739, lua bofiliulo Alfonso 1ma, filio di Pedro di Kantabria, profitis de la lukti inter Arabi e Berberi, ed expansis lua rejio til La Rioja e fluvio Durio. Tamen, la regiono ne ripopulizesis, e duris poke habitita.

kastelo di Manzanares el Real (Madrid).

• Establiso di la frontiero di rejio Asturia en Arlanzón ed en meza e basa kurso di Durio. Ol atingesis dum la komenco dil 10ma yarcento.
• Leon e Kastilia transiras Centrala montaro e okupas la baseno di Tajo. Toledo rikonquestesis en 1085 e Zaragoza en 1118.
• okupo di la valo di Guadiana e pasi di Sierra Morena. Batalio di Las Navas de Tolosa (1212).
• Okupado di Guadalquivir-valo da Fernando la 3ma la Santa (1252) e di Valencia e Baleari da Jaime 1ma di Aragon (1276). Rejio Granada okupesis erste en 1492.

Inter la yari 718 e 1230 formacesis la precipua Kristana nuklei en la peninsulo en la rejii di Asturia, Navara, Leon, Galisia, Portugal, Aragon e Kastilia.

En la 13ma yarcento, produktesis granda Kristan avanco, l'expanso dil Krono di Aragon en Mediteraneo e unuigo inter Kastilia e Leon.

Uniono inter Kastilia e Leon

En 1037 mortis Bermudo la 3ma, rejulo di Leon, dum batalio kontre lua bofratulo Fernando la 1ma. Pro ke ilu ne havis decendanti, lua bofratulo judikesis kom lua sucedanto, e rejio Leon unionesis a la komtio Kastilia. En 1054 Fernando la 1ma luktis kontre lua fratulo García Sánchez la 3ma di Nájera, rejo di Navara, en la Batalio di Atapuerca. Ilu mortigis la monarko di Navara, ed anexis la komarko Montes de Oca, en Burgos.

Pos la morto di Fernando la 1ma in 1065, la Komtio di Kastilia konvertesis en rejio, qua heredis Sancho la 2ma, Alfonso 2ma heredis Leon. Sancho la 2ma ocidesis en 1072 e lua fratulo prenis la trono di Kastilia, esanta l'unesma rejulo di amba rejii.

Ilua filiino Urraca sucedis lu pos lua morto. Urraca mariajis kun Alfonso 2ma di Aragon, tamen Alfonso 1ma repudiis el en 1114, kreinta plu granda konflikti inter amba rejii. Papo Paschalis la 2ma nuligis la mariajo ante, ol esis junte til ta dato. Urraca anke konfrontis elua filiulo, la Rejulo di Galisia, qua sucedis lua matro kom Alfonso la 7ma. Il sucesis anexar teritorii dil rejii di Navara ed Aragon. Il renuncas lua yuro en la konquesto dil Mediteranea litoro plufaciligis nova uniono inter Aragon e la Komtio Barcelona (per mariajo di Petronila e Ramón Berenguer la 4ma). Ilu dividis lua rejio inter lua filii e destruktis l'uniono inter Leon e Kastilia (l'unesma havis kom rejulo Fernando la 2ma e la duesma, Sancho la 3ma).

En 1230 produktesis definitiva uniono inter Leon e Kastilia, kande Fernando la 3ma la Santa recevis de lua matro Berenguela en 1217 la Rejio Kastilia e, pos la morto di lua patro Alfonso la 9ma en 1230, akordas kun la heredinti di ta, Sanche e Dulce, la transfero di Leon en la Konkordo di Benavente.

Moderna ero

La kapitulaco di Granada.

Cristoforo Colombo prenas la teritorii di la Nova Mondo.

En 1469, mariajis sekrete Isabel e Fernando. Ca uniono kreos dinastial uniono dil rejii Kastilia ed Aragon en 1479, Malgre ke amba teritorii mantenis lia legari e propra institucuri, li guvernesis da la sama monarko.

Ante, de 1474 - kande mortis Enrique la 4ma - e 1479, eventis interna milito pro la sucedo di la krono di Kastilia inter suportinti Isabel e suportinti di Juana la Beltrabeja, stif-fratulino e legitima filino da Enrique la 4ma, rispektive, mariajita kun la rejo di Portugal.

Tale nomizita Reconquista finis en 1492, kande Granada kaptesis dal Katolika Reji, ed anexesis a la krono di Kastilia. Ye ca yaro, judi ekpulsesis de Hispania ed eventis tale nomizita "deskovro di Amerika" da Cristoforo Colombo. Kanarii, di qua anexo komencabis dum la regno di Enrique la 3ma kun la Normanda Jean de Bethencourt, fine konquestesis kande Kastilian armei kaptis Gran Canaria (1478-1483), La Palma (1492-1493) e fine Tenerife (1494-1496), pos longa kampanii kontre le guanche.

Imperial Hispania

Hispana imperio (rede) e Portugalan imperio (blue) dum la dinastiala uniono di amba rejii (1580-1640).

Hispana imperio esis un en l'unesma moderna imperii en la mondo. Ol ank esis ek la maxim granda imperii de la historio. Dum la 16ma yarcento, Hispania e Portugal reprezentis l'avangardo Europana pri globala explorado e kolonial expanso. La du Iberiana rejii disputis inter inter li pri l'aperto transoceanala voyi komercala. Hispana koloniala konquesto e la koloniigo komencis kun du Kastiliana expedicioni. L'unesma esis expediciono di Kastialiana floto administrita da Gonovana Lanzarotto Malocello. La duesma esis altra expediciono en 1402, guidita da Francian aventureri Jean de Bethancourt, Sioro di Grainville en Normandia e My Gadifer de la Salle de Poitou. En la 15ma e 16ma yarcenti, la komerco florifis trans l'Atlantiko inter Hispania e Amerika e trans la Pacifiko inter Est-Azia e Mexikia trans Filipini. Hispana conquistadores destruktis l'Azteka, la Maya e l'Inka imperii e reklamis vasta extensi di tero en Nord e Sud-Amerika. Dum ta tempo, la Hipanian imperio dominacis l'oceani kun lua experiencosa mar-armeo e guvernis l'Europana bataliagro kun lua Tercios.

La 16ma e 17ma yarcenti judikesas dal historiisti kom "ora epoko" di la kulturo Hispana.

De Hispania a Hispani

Historiala e geografiala marpo dil rejii di Hispania e Portugal, en l'Atlas historique da Henri Abraham Chatelain (1705 a 1739). Biblioteca Nacional de España.

Ne restas klara kande Hispania mencionesis unesmafoye, existanta skribaji de la komenco dil 13ma yarcento en qua ja aparis la vorto España.

En la peninsulo existis la rejii León, Navara, Kastilia, Aragon e Portugal kom Hispana rejii (ek Hispania, Hispaniane España) quankam nulo di li springesas la posibleso di prenar por ol la nomo di Hispania.

Ma kande pro dinastikala racioni o di konquesto unu di li povus havar la plu parto dil teritorio dil kristana Hispania, autonomesis imperiestro di Hispania, kom Alfonso 6ma e Alfonso 7ma di León. Ramón Beregnuer 1ma, Komto di Barcelona, esis konocata kom Hispaniae subjugator.

La Katolika Reji esis konocata kom Reji di Hispania (o dil Hispani). Historisto di epoko Hernando del Pulgar komentis en 1479 quale la Rejala konsilistaro pensis designar la Katolika Reji kom Reji di Hispania; fine ne donacis ica titulo. En 1493, municipala guvernerio di Barcelona mencionis Fernando kom «rey de Spanya, nostre senyor», Maquiavel (La Princo, 1523) referis il kom Rejo di Hispania e Lope de Vega citas Carlos la 1ma kom Rejulo di Hispania.

De Karolus (Carlos) la 1ma, omna reji nomesas "Rejo di Hispania" (o dil Hispani), malgre ke ordinare li uzas tituli kompleta, de Rejo di Kastilia til Sioro di Biskaya e di Molina. Til la 19ma yarcento, Hispana pekunii portis apud la nomo dil Rejo la legendo «Hispaniarum (et Indiarum) Rex», qua signifikas Latine "Rejo dil Hispani (e di la Indii)".

Precipue dum 19ma yarcento, Fernando la 7ma di Hispania e Isabel 2ma di Hispania uzis la titulo di Rejulo o Rejino dil Hispani dum la konstitucala periodi.

Amadeo la 1ma esis l'unesma rejo qua oficiale uzis la titulo "Rejo di Hispania". Pos Amadeo la 1ma, omna reji adoptis la titulo "Rejo di Hispania".

Irgakaze, en l'altra landi di Europa l'ensemblo di Kristana rejii de Iberia komencis konocesar de frua tempo kom "Hispania". La propra vorto "español" venas de Provencala linguo, ed unesmafoye aparis en skribita dokumento de la fino dil 11ma yarcento. En la Koncilo di Constanza, partoprenis la quar rejii (de Portugal, Aragon, Kastilia e Navara) sub la formo di unika ento, "Hispana naciono", partiganta la sama voto.

Dinastio Habsburg

L'imperiestro Karolus (Carlos) la 1ma en Mühlberg, da Tiziano.

Karolus (Carlos) la 1ma komencis la dinastio Habsburg en Hispania, epoko en qua eventis la formaco di imperio, pro la konquesto di vasta teritorii en Amerika ed altra kolonii. Ultre to, Karolus la 1ma kronizesis imperiestro dil Santa Romana imperio. Il adjuntis vasta Europana teritorii al imperio. Pose, Felipe la 2ma enkorpigis plusa teritorii en Amerika, e prenis la krono di Portugal kun lua teritorii. To komencis l'epoko di dominaco di la nomizita Katolika Monarkio, e l'imperio divenis la maxim granda ekonomiala e militara povo de la mondo.

Pos la Milito pri Sucedo, Hispania perdis militara prepondero en Europa, quankam duris esar la maxim granda ekonomiala povo de la mondo e konservis la dominaco dil oceani til la fino dil 18ma yarcento.

La monarki di ca epoko esis:

• Regno di Karolus (Carlos) la 1ma [1516-1556).
• Regno di Felipe la 2ma (1556-1598).
• Regno di Felipe la 3ma (1598-1621).
• Regno di Felipe la 4ma (1621-1665).
• Paco di Westfalia (1648). Hispania agnoskas la nedependo di Nederlando.
• Regno di Carlos la 2ma (1665-1700).

La dinastio Bourbon

La dinastio Bourbon komencis regnar en Hispania en 1700, kun la kronizo di Felipe la 5ma. Poke pose, en 1702, komencis la Milito pri Hispana Sucedo kun la partopreno di Aragon, ma nek di Baskia nek di Navara, lor esante parto di Kastilia, restis fidela ad ol. Felipe la 5ma anke facis ampla administrala reformi por aproximar lua nova regno al centralismo di lua originala lando.

La periodo qua iras del regno di Felipe la 5ma en 1700 til la regno di Carlos la 4ma en 1808 konocesas kom "epoko di la raciono" politikala.

• Regno di Felipe la 5ma (1700-1746), kun kurta regno di Luis la 1ma di Hispania en 1724.
• Traktato di Utrecht (1713).
• Regno di Fernando la 6ma (1746-1759).
• Regno di Carlos la 3ma (1759-1788).
• Regno di Carlos la 4ma (1788-1808).

Felipe la 5ma signatis la Dekreti di Nueva Planta en 1715, lego qua revokis la maxim multa historiala yuri e privileji dil diferanta rejii qui formacis Hispana krono, nome la Krono di Aragon, ed unionigis ol sub l'administrado di Kastilia, ube la Korti esis plu aceptema a la volunto dil rejo. Hispania konvertesis kulturale e politikale en sequanto dil absolutista Francia. Il facis reformi en la guvernerio e plufortigis la central autoritato relate la provinci. Dum ca epoko, la korupto kreskis multe. La reformi komencita da Felipe la 5ma kulminis kun reformi plu granda da Carlos la 3ma. L'ekonomio plubonigis inter 1650 e 1700, e la produkiveso kreskis samatempe kam diminutis la famino e l'epidemii.

l'Ora yarcento

Las Meninas, da Diego de Velázquez esas lua maxim famoza verko, nun en la Muzeo dil Prado (Madrid).

Tale nomizita "Ora yarcento Hispana" esis epoko di developo di arti e literaturo che Hispana imperio, qua koincidis kun politikala dekado e falo di Habsburg-dinastio. La lasta skriptisto de ta epoko, Juana Inés de la Cruz, mortis en Nova-Hispania en 1695. Le Habsburg esis granda artala meceni. El Escorial, granda rejala monakeyo konstruktita da Felipe la 3ma, inspiris multa Europan arkitekti e piktisti.

Diego Velázquez, judikata kom un ek la maxim influiva piktisti de la historio di Europa, ja multe respektema en lua epoko, amiko de Felipe la 4ma di Hispania e de la komto-duko de Olivares, facis multa portreti de amba. El Greco, Greka artisto, establisis su en Hispania ed adportis Renesanco Italiana a Hispana arto, e helpis krear unika stilo en Hispana pikturo. Importanta muzikisti, exemple Tomás Luis de Victoria, Luis de Milán e Alonso Lobo helpis evolucionar la muziko de la Renesanco e lua influi prolongis til Baroko. Hispana literaturo florifis. De ta epoko esas Don Quijote de la Mancha, libro da Miguel de Cervantes. La maxim produktiva dramatisto di Hispania, Lope de Vega, skribis posible cirkume mil teatraji dum ilua vivo, qui qui plu kam 400 prezervesis til nun.

Nuntempal epoko

La milito pri nedependo (1808-1813)

La Milito pri Hispana nedependo esis militara konfrontado inter Hispania e l'Unesma Franca imperio, parto di Napoleonala militi, qua eventis pro la deziro da Napoléon pri donar la krono Hispana a Joseph Bonaparte, lua fratulo.

• 1808: Su-levo ye 2ma di mayo en Madrid.
• 1808: batalio di Bailén
• 1812: Konstituco di Cádiz (La Pepa).

Regno di Fernando la 7ma (1814 til 1833)

• Triyara epoko liberala (1820-1823)
• La Década Ominosa (1823-1833).

Regno di Isabel la 2ma di Hispania (1833-1868)

• Regenteso di Cristina de Borbón-Dos Sicilias (1833-1840).
• Unesma Karlista Milito (1833-1840).
• Regencia del Baldomero Espartero (1840-1843).
• Reinado de Isabel II (1843-1868).
• Revoluciono di 1868

Demokrata yarsiso (1868-1874)

On konocas kom sis-yara demokratio la periodo dil historio di Hispania qui iras de la triumfo di tale nomizita "revoluciono di septembro" 1868 til la pronunciamiento di decembro di 1874 qua supozis la komenco dil Restaurado.

Regno di Amadeo di Saboya (1870-1873)

Pos la revoluciono di 1868 en Hispania proklamesis konstitucala monarkio. Ol havis desfacileso en la chanjo di rejimo nam ol devis trovar rejo qua volis esar lo en Hispania. Fine, ye la 16ma di novembro 1870 kun l'apogo dil progresista sektoro de la Korti, Amadeo di Saboia elektesis Rejo kom Amadeo la 1ma di Hispania, e sucedis Isabel la 2ma.

Il havis multa desfacilesi pro nestabileso dil Hispana politikisti, la republikana konspiri, la karlista su-levi, Kubana separatismo, disputi inter propra suportinti ed ula probo di ocido. Il abdikis pro propra iniciativo la 11ma di februaro 1873 e pos lua ekiro proklamesis l'Unesma Hispana republiko.

Unesma Hispana republiko (1873-1874)

L'Unesma Hispana republiko proklamesis la 11ma di februaro 1873 dal Generala Korti.

L'Unesma Hispana republiko duris dek ed un monati, en qua sucedis quar prezidanti (Figueras, Pi y Margall, Salmerón e Castelar). La febleso kun qua naskis la rejimo e qua provokis la posa Bourbona restaurado esis pro plura faktori, inter qua on destakas la manko di sufica sociala baso, pro la nekontenteso dil rurani e lavoristi; l'organizita opozo dil monarkisti, inkluziti la Karlista su-levi e la manko di borgezeso por subtentar la sistemo.

Bourbona restaurado (1875-1931)

Ol esas konocata kom Bourbona restaruado la periodo inter la *pronuncamento dil generalo Martínez Campos en 1874, qua finas kun l'Unesma republiko, e la proklamado dil Duesma republiko la 14ma di aprilo 1931. La periodo karakterizas da certa institucala stabileso, la konformado di liberala modelo dil Stato e l'enkorpigo di sociala e politikala movadi, naskita de industriala revoluciono, qua komencas lua dekado kun la diktatoreso di Miguel Pimo de Rivera en 1923.

Regno di Alfonso 12ma (1875-1885)

Quankam l'antiqua rejino, Isabel 2ma vibavis, el agnoskis que ne esis tre decidigiva kom guidisto ed abdikis en 1870 pro lua filiulo Alfonso, konocata kom Alfonso 12ma di Hispania. Pos l'Unesma Republiko, la Hispaniani aceptis ritorno al stableso sub la Bourboni. La republikan armei en Hispania, qua rezistis Karlista su-levo, deklaris lua loyaleso ad Alfonso en la vintro di 1874-75. La Republiko disolvigis ed Antonio Cánovas del Castillo, asesoro kun la konfido dal rejo, havis aktiva rolo en la milito e ganis l'apogo dil majoritato di lua sam-landani. Sistemo di turni stablesis en Hispania en qua liberali, guidita da Práxedes Mateo Sagasta e konservisti, guidita da Antonio Cánovas del Castillo,alternis su en la kontrolo dil guvernerio. Minima stableso ed ekonomikala progreso restablesis en Hispania dum la regno di Alfonso la 12ma. Lua morto en 1885, sequita dal ocido di Cánovas del Castillo en 1897, disstabligis la guvernerio, malgre la konstitucala monarkio duris dum la regno di Alfonso 13ma.

Regenteso di María Cristina di Habsburgo-Lorena(1885-1902)

• Fondeso di UGT en 1888.

Precipua artiklo: Hispana-Usana milito

Hispania perdis Kuba, Filipini e Porto-Riko: dum la komenco di 1868, Kuba rebelis kontre Hispania, e komencis 10-yara milito qua rezultis l'aboliso di sklaveso Hispana kolonii en Amerika. Usana interesi en l'insulo e koncerni pri Kubana habitantaro plumaleskis la diplomacala relati inter la du landi. L'explozo dil Usana navo USS Maine che portuo di Habana en 1898 esis pretexto por komencar milito, qua rezultis granda perdaji por Hispania. Kuba nedependanteskis, e Hispania perdis tri altra kolonii: Porto-Riko, Guam e Filipini cedesis ad Usa kambie 20 milion dolari. En 1899, Hispania vendis lua lasta insuli che Pacifiko - Norda Mariani, Insuli Karolini e Palau - a Germana imperio. Nur Hispana Maroko, Hispana Sahara e Hispana Guinea, omni en Afrika, restis kom kolonii Hispana. La "dizastro" di 1898 kreis tale nomizitaa Generaciono dil 98, grupo di politikisti ed intelektuali qui demandis liberala chanji de la nova guvernerio.

Regno di Alfonso la 13ma (1902-1931)

Kadavri di Hispana soldati en Rif la dio dil Annual-dizastro.

La neutreso di Hispania dum l'unesma mondomilito posibligis ol furnisar prima materii por amba parti, e to efektigis ekonomiala prospero di la lando. La burjodo di Hispana gripo en Hispania ed en altra loki, kun importanta ekomoniala dis-acelereso en la posmilito, arivis a Hispania e la lando debizigis. La violento kontre l'indijena habitantaro en Hispana Maroko provokis su-levo e perdo di ta posedo en nord-Afrika ecepte Ceuta e Mililla en 1921, pos la Annual-dizastro. Alfonso 13m apogis la diktatoreso di Miguel Primo de Rivera, qua finigis la konstitucala monarkio en Hispani. Kun la helpo di Francia, Marokana teritorio rikuperigis (1925-1927) ma en 1930 la falio e la despopulareso dil rejo inter la sinistra desmisionigis Primo de Rivera. Repugnita pro la participado dil rejo en la diktatoreso, urbana habitantaro votis pro la republika kandidati en la municipala votadi di aprilo 1931. La rejo abandonis la lando e la Duesma Hispana republiko establisesis.

Ye la 13ma di septembro 1923, Miguel Primo de Rivera, lor la kapitano-generalo di Katalunia, komandis stato-stroko apogata dal maxim multa militala unitati. La kauzo dil su-levo esis la reuniono dil Generala Korti kun la skopo di analizar la problemo di Maroko e la rolo di l'armeo en la lukto. A ta situeso unuigas la importanta krizo dil monarkia sistemo qua ne adaptesis en 20ma yarcento markita da acelerata industriala revoluciono, rolo ne rekonocata dil burgesio, nacionalista tensioni e tradicia politikala partisi nekapabala di konfrontar plena demokratala rejimo.

Geografiala distributado dil kreskado dil Hispana populado inter 1920 e 1950.

Pos ekonomiala krizo di 1927 aceuntita en 1929, la violenta reprezado di laboristi ed intelektualisti e la manko di sintoneso inter buergesio e diktaturo, la monarkio, komplico, esis diskutita ek l'uniono di omna oposizado en agosto 1930 en la Pakto di San Sebastián. La guverni di Dámaso Berenguer, konocata kom "Dictablanda" e di Juan Bautista Aznar-Cabañas, ne facus ke longar la dekado. Pos la municipala elektadi di 1931, la 14ma di aprilo proklamesis la Duesma republiko, finacanta la Bourbona restaurado en Hispania.

Arkivo:Republique-allegorie-2.jpg

Alegorio dil Duesma Hispana republiko ube on pova vidar la nova flago.

Duesma Hispana republiko (1931-1936)

L'elektorala vinko dil republikani en l'urbi finigis kun la monarkio. La chanjo di rejimo facis sen morti en 14ma di aprilo 1931, pos la proklamado dil republiko en Madrid, Barcelona ed altra Hispana chef-urbi. Konvencita ke municipala elektadi esis nacionala manifestado kontre monarkio, la komto di Romanones, ministro di Stato, rekomendis la rejo abandonar la lando e negociis kun revolucionala komitato la transfero dil guvernerio. Kande la generalo Sanjurjo, chefo di Civila Guardio, dicis ke lua homi ne luktus pro monarkio, Alfonso 13ma exilis. En la maxim parto dil Hispana kapitali, l'elektala rezulto celebresis pacoze.

Hispana interna milito (1936-1939)

Hispana interna milito, de la 17ma di julio 1936 til la 1ma di aprilo 1939, judikesas kom introdukto di Duesma mondomilito, nam ol uzesis kom probo-loko por Axo-povi, ed anke esis konfronto-loko por la precipua politikala ideologii lor kunvivanta en Europa: fashismo, demokratio di liberala tradiciono e revolucionala movado (komunismo, socialismo ed anarkiismo).

Ye la 17ma di julio 1936, generalo Francisco Franco komandis la kolonial armeo di Maroko por atakar la kontinento, dum ke altra forco ek la nordo guidita dal generalo Sanjurjo transiris al sudo di Navara. La militala unitati movilizis anke en altra loki pro prenar la guvernamentala institucii. La movado di Franco ne intencis kaptar povo nemediate, ma la sucesoza rezistado dil republikani en loki kom Madrid, Barcelona, Valencia, Baskia ed en altra loki signifikas ke Hispania konfrontis prolongata interna milito. En pokoa tempo, granda parto dil sudo e la wesro esis sub kontrolo dil nacional armeo, di qua regular armeo di Afrika esis la forto maxim profesionala disponebla. Ambe parti riceves extera militala helpo: la nacionali, ek la Naziista Germania, la fashista Italia e la Diktatoreso di Portugal e le republikani, ek l'Internaciona Brigadi, Mexikia e l'armeo di Baskia.

La siejo dil kastelo di Toledo dum la komenco di la milito esis punto decidigiva, kande nacionalisti vinkis pos longa siejo. Republikani sucesis mantenar Madrid, malgre l'ataki dal nacionalisti en novembro 1936, e frustita posa atakadi al chef-urbo, la Jarama e Guadalajara en 1937.

Tamen, balde la nacionalisti komencis expansar tra la teritorio kun skopo okupar Madrid, ed inkursis este. En 1937 li finis l'okupo dil nordo di Hispania, ed Aragon falis poke pose. La bombardo di Guernica esis la maxim kruel agado de la milito, reprezentata en la pikturo da Picasso. Ol uzesis quale probo-loko da la Legión Cóndor de Germana Luftwaffe, ante la Duesma mondomilito.

La batalio dil Ebro en julio e novembro 1938 esis la lasta probo dal republikani por modifikar la destino di la milito. Kande to faliis e Barcelona kaptesis dal nacionalisti dum la komenco di 1939, divenis klara ke la milito finabis. La cetera republikana fronti krulis, e Madrid okupesis en marto 1939. La milito produktis de 30 000 til 1 000 000 mortinti, destruktis la Duesma Hispana republiko e rezultis la transformo di Francisco Franco en diktatoro di Hispania. Ilu proskriptis partisi sinitrana, republikana, e sindikati. La rezulto di la milito esis brutala por amba parti, kun masakro di civili e militala kaptiti. Pos la milito, mili di republikani esis enkarcerigesis e til 151 000 mortigesis inter 1939 e 1943. Mult altra republikani exilesis dum la rejimo Frankoista.

Frankoismo (1939-1975)

Francisco Franco esis diktatoro di Hispania de 1939 til 1975. Ilu mantenis forta postulo pri la retrodono di Gibraltar a Hispania, e recevis suporto a ca postulo che Unionita Nacioni. Dum la yari 1960a, Hispania komencis impozar restrikti a Gibraltar, qua kulminis kun la klozado dil frontieri en 1969. Ol ne riapertesus komplete til 1985. La Hispanina dominaco en Marrokos finis en 1967. Malgre la militala vinko dum l'invado di Maroko en 1957-1958 al Hispana Ocidental Afrika, Hispania renuncis gradope a lua cetera kolonii. Li sendependentigis Hispana Ginea, qua esus Equatoriala Guinea en 1968, ed Ifni esus cedita a Marroko en 1969.

La lasta yari de la rejimo Frankoista esis epoko di ekonomiala e politikala libereso, nomizita "Hispana miraklo", inkluzinta di developo di turismal industrio. Franco guvernis til ilua morto, ye la 20ma di novembro 1975, kande la chefeso di stato transferesis a la princo Juan Carlos, pose rejulo Juan Carlos la 1ma. Dum lua lasta monati, Hispana Stato paralizesis, e lora rejulo Hassan 2ma di Maroko vidis oportuneso por invadar Ocidental Sahara, la lasta koloniala posedajo Hispana.

Transito a la demokratio (1975-1982)

Nova epoko en Hispana historio komencas kande eventas la transito a demokratio e la restauro di la dinastio Bourbon. Ca transito komencis pos la morto di Franco ye la 20ma di novembro 1975. Altra importanta evento esis kande partiso PSOE vinkis l'elekti eventinta ye la28ma di oktobro 1982. De 1978 til 1982, Hispania guvernesis da Adolfo Suárez, unesma chefministro de la partiso Unión de Centro DEmocrático. Ye la 23ma di februaro 1981, Antonio Tejero Molina probis facar stato-stroko, ma arestesis.

Ye la 23ma di februaro Antonio Tejero Molina, kun membri de la Civila Gardo, eniris la Kongreso di Diputati ed interuptis la sesiono, probante donar stato-stroko. Leopoldo Calvo-Sotelo nominesis chefministro. Oficale, la stato-stroko faliis pro interveno da Juan Carlos la 1ma.

Hispania adheris a NATO ante ke Calvo Sotelo abandonis la guvernerio. Kun la politikala chanjo produketesis chanjo en socio qua donacis majoritato a social-demokratala guvernerio, komandita da Felipe González. Hispana socio esis multe konservema dum la diktatoreso di Franco, ma kun la transito a la demokratio anke komencis liberigo dil valori e la kustumi dil socio.

Extera ligili

• Historia de España, Pagino web da Luis Enrique Otero Carvajal, Profesoro di Kontemporala Historio dil Universidad Complutense de Madrid. [Vidita: 29-3-2010]
• Memoria de España.
• History of Spain: Primary Documents
• Spanish History Sources & Documents
• Stanley G. Payne The Seventeenth-Century Decline
• Henry Kamen, "The Decline of Spain: A Historical Myth?", Past and Present, (Explains the complexities of this subject)
• WWW-VL "Spanish History Index
• Histoire de l´Espagne par périodes
• Autoro: Philippe Conrad. L'Espagne sous la domination almoravide et almohade  Idiomo: Franca.