Duesma mondomilito

La duesma mondomilito esis mondala konflikto qua duris de 1939 til 1945. La militinta landi dividesis en du grupi: la surnomizita "Axo Roma-Berlin-Tokio" (qua pose inkluzis Bulgaria, Rumania, Hungaria, Kroatia, Slovakia (kom parto di Protektorato di Bohemia e Moravia), Finlando, e ank Ukraina, Latvia, Estonia e Lituania – kom parti di Soviet-Uniono e Polonia), e la surnomizita Federiti. Ol esis la maxim mortigiva konflikto de la historio - on kalkultas ke 50 til 70 milion personi mortis pro la konflikto, o 2,5% de lora habitantaro de la mondo.

Segun historiisti, la duesma mondomilito komencis ye la 1ma di septembro 1939, kande trupi de Naziista Germania komencis l'invado di Polonia e, nemediate pose, l'Unionita Rejio e Francia deklaris milito kontre Germania. Tamen, diversa situacioni e konflikti eventis ante la milito-deklaro e la posa eniro di multa landi en ol, exemple, l'invado Italiana en Etiopia (1936), l'interna milito di Hispania (1936 til 1939), la duesma milito Chiniana-Japoniana (qua komencis en 1937), e l'okupo Germana en Austria (Anschluss) e Chekoslovakia, e la pakto pri ne-atako nomizita pakto Ribbentrop-Molotov, signatita en agosto 1939 inter Germania e Sovietia, konteninte sekreta klauzo per quo la signateri reciproke su-koncesis "zoni di influo" (la westo di Polonia e Lituania por Germania, e l'esto di Polonia, Latvia, Estonia e Besarabia por Sovietia).

Eventi de la 2ma mondomilito

1939

• 1ma di septembro - German armeo atakas Polonia.
• 3ma di septembro - Unionita Rejio e Francia deklaras milito kontre Germania.
• 17ma di septembro - Sovietia partoprenas en la divido di Polonia.
• 30ma di novembro - Sovietia atakas Finlando, e vintromilito komencas. Sovietia formacas marioneto-rejimo di Otto Wille Kuusinen por Finlando, ma Finlandani unionas ad ol.

1940

Finlandana soldati kun mitralioso dum Vintro-milito.

• 13ma di marto - Vintro-milito inter Finlando e Sovietia finas per paco-ligo en Moskva. Finlando mustas donar areo a Sovietia.
• 9ma di aprilo - Germania atakas Dania, quo kapitulacas subite, e Norvegia, quo finas lua rezisto en mayo.
• 10ma di mayo - Germania atakas Belgia e Nederlando.
• 12ma di mayo - Germania atakas Francia, quo kapitulacas pos sep semani (22ma di junio).
• 4 e 5ma di junio - Pro tre rapida avancado di Germanian armeo, tra Dunkirk evakuesas c. 320.000 Britaniani e Franci ad Anglia. Omna equipo esas perdita.
• 10ma di junio - Benito Mussolini en Italia deklaras milito kontre Francia ed Unionita Rejio.
• en agosto, dum tale nomizita batalio di Britania, aer-armeo Germana bombardas severe sud-estal Anglia.
• 28ma di oktobro - Italia atakas Grekia, ma l'atako falias.
• 27ma di septembro - Germania, Italia e Japonia subskribas kontrato di axo-stati.
• 22ma di novembro - Finlando permisas Germania transportar supleanta trupi tra Finlando a Norvegia.

1941

• en marto - Usa lugas militala equipo ad precipue Unionita Rejio po kazerni (Land-Lease)
• 3ma di aprilo - Germana trupi komandita da Erwin Rommel atakas Britaniani en Nord-Afrika.
• 6ma di aprilo - Germania atakas Yugoslavia e Grekia.
• en mayo - Finlando paktas kun Germania pri kunlaboro pro posibla atako da Sovietia.
• 22ma di junio - Germania atakas Sovietia (t.d. "Operaco Barbarossa").
• 25ma di junio - Finlando partoprenas kom ”armo-frato” kun Germania, kande Sovietian aer-armeo bombardas anke Finlandana sulo. Prolongo-milito inter Finlando e Sovietia komencas.
• 4ma di septembro - Germani siejas Leningrad. La siejo duros 900 dii.
• 1ma di oktobro - Finlandani konquestas Petrozavodsk (en Fina: Petroskoi) en Est-Karelia.
• dum oktobro - Germania komencas atako kontre Moskva ma Sovietiani kontr-atakas ye 5 di decembro kun siberiana elita trupi.
• dum novembro - Usa embargas petrolo a Japonia.
• 7ma di decembro - Floto di Japonia atakas Usana bazo Pearl Harbor en Havayi.
• 11ma di decembro - Germania deklaras milito kontre Federiti, pro instigar Japonia durigar milito kontre Sovietia.
• 25ma di decembro - Britaniana kolonio Hong Kong kapitulacas a Japoniani. Dum sequanta monati Japonia konquestas tota sud-est Azia (por ex. Singapur, Burma, Filipini).

1942

• 15ma di februaro - Japonia konquestas Singapur.
• 18ma di aprilo - Unesmafoye kelka usan aeroplani bombardas Tokio.
• 30ma di mayo - Britaniani atakas unesmafoye kun mil aeroplani a Köln.
• de 3 til 6ma di junio - Kombato en Midway. Usan aeroplani vinkas Japoniana floto.
• 2ma di junio - Germania konquestas Sevastopol en Krimea.
• 17ma di julio - Germania komencas atako kontre Stalingrad. Sovietian armeo kontr-atakas en novembro.
• en oktobro e novembro - En nord Afrika Britaniani forchasas Germani ek El Alamein e chasas li.
• 8ma di novembro - Britaniani ed Usani rivovenas en Franca Nord-Afrika.

1943

• 23ma di januaro - Westala federiti konquestas Tripoli, la lasta Italiana urbo en nord Afrika.
• 27ma di januaro - L'unesma atako da Usani per aeroplani a Germania.
• 2ma di februaro - Exhaustinta trupi Germana kapitulacas apud Stalingrad.
• en mayo - Germana ed Italiana trupi fugas de Nord-Afrika.
• en julio - Sovietiani vinkas granda tanko-kombato apud Kursk.
• 27-28ma di julio - Fairala burasko en Hamburg pro aerala bombardo da Unioninti.
• 10 e 11ma di julio - westala federiti rivovenas Sicilia.
• 25ma di julio - Benito Mussolini mustas renuncar.
• 2ma di septembro - Westala federiti rivovenas kontinentala sulo Italiana.

1944

• 6ma di januaro - Sovietiana trupi atingas Polonia.
• 22ma di januaro - En Italia westala federiti acensas Anzio.
• februaro - Sovietia bombardas Helsinki tota monato pro forsar Finlando paktar pri paco. Per komploto Sovietia bombardas ne-korekta loko e nur 146 homi mortas.
• 4ma di junio - Westala federiti eniras Roma, quon Germani ne destruktis retretante.
• 6ma di junio - En Francia westala federiti rivovenas Normandia.
• 9ma di junio - Sovietia komencas severa atako en Karelian istmo kontre Finlando.
• 23ma di julio - Sovietian armeo liberigas la koncentreyo di Majdanek en Polonia.
• en agosto - Reda Armeo penetras Prusia e Polonia.
• 25ma di agosto - Paris liberigesas.
• 4ma di septembro - Finlando ligas armistico kun Sovietia. Mezal-paco komencas en 14ma di septembro.
• 15ma di septembro - Finlandana trupi komencas milito kontre retretanta Germani en Laponia.
• de la 16 til la 25ma di decembro - En Ardeni, Francia, lasta kontr-atako da Germania febleskas.

1945

• 17ma di januaro - Soviet armeo liberigas Warszawa.
• 27ma di januaro - L'enkarcerigiti di la koncentreyo Auschwitz-Birkenau liberigesas da Sovietiana trupi.
• 13ma til la 14ma di februaro - La Federiti bombardas Dresden tre severe.
• 3ma di marto - Finlando deklaras milito kontre Germania. La kombati komencis ye antea autuno, ma erste nun on konstatas la reala situaciono.
• 7ma di marto - En Germania Usan armeo trairas Rheno.
• 4ma di aprilo - Westa unioninti komencas atako pro liberigar Nederlando.
• 9ma di aprilo - La granda kombato en nord Italia.
• 13ma di aprilo - Reda Armeo konquestas Wien.
• 16ma di aprilo - Sovietia komencas la lasta atako kontre Berlin.
• 25ma di aprilo - Milito inter Finlando e Germania finas en Laponia.
• 28ma di aprilo - Italiana partizani exekutas Benito Mussolini e lua amanto Clara Petacci, e pozigas la kadavri en Milano che Piazzale Loreto.
• 30ma di aprilo - Adolf Hitler suocidas en Berlin.
• 2ma di mayo - Sovietiana soldati elevas la reda flago sur la tekto di Parlamento di Germania.
• 4ma di mayo - Milito finas en nordwest Europa, kande Germana delegitaro subskribas l’ akto pri paco en Lüneburg.
• 7ma di mayo - Generalo Alfred Jodl subskribas la pakto pri finala kapitulaco en Reims, Francia.
• 8ma di mayo - En Europa la milito finas oficale.

Dum finala kapitulaco nacional-socialisti sempre okupis arei en Chekia e Austria. En nordo nacional-socialisti havis tota Norvegia e Dania e nordala parto di Nederlando. En Chekia (Bohemia) nacional-socialisti duris kombatar multa dii pos la kapitulaco. En Baltiko (Kurlando) Germani kombatis til 10ma di mayo. En Yugoslavia lasta pafo eventis meze mayo.

• 6ma di agosto - En Japonia l'unesma atomobombo faligesas super Hiroshima.
• 8ma di agosto - Sovietia deklaras milito kontre Japonia.
• 9ma di agosto - Atomobombo explozas super Nagasaki.
• 14ma di agosto - Japonia kapitulacas ad Usa ed altra westala federiti plu Sovietia. Duesma mondomilito finas.

La mondo depos 2ma mondomilito

La quanto dil mortinti en duesma mondomilito esas shokebla. Hike esas kolektita kelka pragmati:

mortinti dum la Duesma mondomilito

lando	soldati	civili
Sovietia	19.180.000	7.420.379
Germania	3.500.000	2.760.000
Polonia	?	5.680.000
Chinia	2.050.000	7.750.000
Japonia	1.300.000	672.000
Yugoslavia	300.000	1.200.000
Rumania	295.000	?
Usa	292.000	?
Britania	264.000	?
Francia	210.000	350.000
Hungaria	200.000	290.000
Grekia	?	325.000
Chekoslovakia	?	294.000
Finlando	82.000	2.000
entote en la mondo	c. 28.200.000	c. 27.300.000

Pos la milito la relati inter antea federiti divenis tensita. Komunismo expansis su en estal Europa per influo da Sovietia. Westala federiti (Usa, Unionita Rejio, Francia) pozis su defensar kapitalismo e demokratio. Kolda milito komencis.

Por judiciar milito-kriministi kreesis la judicii di Nürnberg, qui komencis judiciar nacional-socialisti ye la 20ma di novembro 1945.