Hungaria

Hungaria
Magyar Köztársaság
Standardo di Hungaria	Blazono di Hungaria
Nacionala himno:
Himnusz ("Isten, áldd meg a magyart")
Urbi:
Chefurbo:	Budapest
· Habitanti:	1 712 210 (2009)
Precipua urbo:	Budapest
Lingui:
Oficala lingui:	Hungara
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Tamás Sulyok
· Chefministro:	Viktor Orbán
Surfaco: (109ma maxim granda)
· Totala:	93 030 km²
· Aquo:	0,74 %
Habitanti: (93ma maxim granda)
· Totala:	9 699 577 (2022)
· Denseso di habitantaro:	105 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Forint
Veho-latero:	dextre
ISO:	HU
	HUN
	348
Reto-domeno:	.hu

Hungaria esas lando jacanta en central Europa, an la nomizita “Karpatiana baseno”. Lua totala areo amontas a 93 030 km², ed ol havas kom vicini Slovakia norde, Ukraina nordeste, Rumania este, Serbia e Kroatia sude, e Slovenia ed Austria weste.

Bazala fakti pri Hungaria.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Hungaria

Existas poka informi pri la habitanti di Hungaria ante l'arivo dil Kelti, cirkume 450 yari aK. La populo Hungara, le Magyar (en Ido: Madyari) komencis separar su del altra Fino-Ugriana populi cirkume 800 yari aK, ma nur arivis a la regiono dum la 5ma yarcento. Kelti arivis a la regiono pos cirkume 450 aK, e Romani okupis ol de cirkume 9 yari aK til 430, e kreis ibe la provinco Pannonia. Dum la 5ma yarcento la Huni invadis la regiono ed establisis forta imperio.

Inkursi dil Hungari en Europa dum la 10ma yarcento.

Dum la 9ma yarcento, precize en la yaro 895, Árpád fondis Hungaria. Lua posnepotulo István kronizesis kom rejo en la yaro 1000, uzante krono sendita de Roma dal papo Silvester la 2ma. István divenis l'unesma rejulo di Hungaria.

Mongoli invadis ed okupis Hungaria de 1241 til 1242. En 1533, rejio Hungaria formacesis, sub Habsburga dominaco. En 1541, la centro e la sudo dil rejio okupesis dal Otoman imperio. Dum la fino dil 17ma yarcento, Hungari komencis ekpulsar l'Otomani, helpinta dal Austriani. Buda rikonquestesis en 1686. En 1718 l'Otomani ekpulsesis komplete.

Karl la 6ma, Santa Romana imperiestro, pregis la Hungara Dieto aprobar la "pragmatiko", dekreto qua limitizis la povo dil monarko. Quankam ol aprobesis, Karl la 6ma e lua sucedanti guvernis Hungaria autokratale. Le Habsburg agnoskesis kom reji di Hungaria.

Precipua artiklo: Listo pri monarki di Hungaria

La rejio Hungara havis poka influo che la korto en Wien. Habsburga monarki kontrolis direte Hungara financi, milital ed exteral aferi, ed imperiala trupi kontrolis lua frontieri. La Habsburgi ne okupis la kontoro di palateno por impedar ke la tituliero divenez tro povoza.

Dum la komenco dil 18ma yarcento preske 90% de la labor-povo laboris en agrokultivo. L'interkambio di produkturi remplasis pekunio en povra rurala zoni. La serfa habitantaro kreskis e lua vivo-qualeso diminutis. Multa serfi diplasis su al urbi por serchar laboro.

Joseph la 2ma e lua fratulo Leopold la 2ma

Dum la regno di Joseph la 2ma Hungaria vivis sub racional-absolutismo: Joseph permisis religiala libereso por protestanti. Lua fratulo e sucedinto, Leopold la 2ma, duris ta politiko, ma Franz la 1ma (1792 til 1835) havis nenormala antipatio por chanji. Il akuzis la filozofo Ignác Martinovics pri trahizo e kondamnis ilu a mortopuniso.

Kande Napoléon la 1ma komencis expansar sua imperio tra Europa, lua armeo demandis granda quanti di produkturi de Hungaria, do kreskis la ekonomial agado ibe. Ma pos ke la Napoleonala imperio finis, la regiono itere divenis povra.

Lajos Kossuth

Ekonomiala problemi esis un ek la kauzi di la Hungara revoluciono di 1848. Ye la 15ma di marto 1848 granda demonstri demandis 12 reformi (12 pont) en la politikala sistemo. Sub l'administrado dal guberniestro Lajos Kossuth e dal chefministro Lajos Batthyány, la Habsburga monarkio destronizesis. La Habsburgi nur vinkis la revoluciono en 1849 per helpo dal Rusa imperio. Pos ke la revoluciono krulis, l'imperiestro Franz Josef la 1ma revokis la Hungara konstituco e dividis la lando en quar regioni: Transilvania, Hungaria, Kroatia-Lavonia e Voivodina. La Germana linguo divenis la linguo di administrado e di alta instruktado. Kelka Hungari komencis pensar pri kompleta separo del Austrian imperio, dum ke altri duris aceptar Austriana dominaco.

L'Austriana absolutismo komencis krular kande Rejio Sardinia e Francia vinkis Austriani che la batalio di Solferino. La vinkeso konvinkis Franz Josef ke lua opozanti esas tre povoza. En 1866 Austria vinkesis en altra milito, lor kontre Prusia. En 1867, Franz Josef aceptis pakto qua kreis la duala monarkio di Austria ed Hungaria, konocata kom Austria-Hungaria.

Precipua artiklo: Austria-Hungaria

Austria-Hungaria duris til 1918, kande ol dividesis en Austria e Hungaria, pos olua vinkeso dum l'Unesma mondomilito. Chekoslovakia okupis la teritorii norde de la lando, dum ke Rumania okupis Transilvania ed altra teritorii este de la lando, e Serbia okupis teritorii sude. En 1919 komunisti komandita da Béla Kun instalis sovietala republiko en la lando, qua duris dum poka monati. Ye la 4ma di junio 1920 Hungaria perdis 71% de sua originala teritorio, inkluzite sua unika marala portuo, Fiume (nun Rijeka, en Kroatia) per la kontrato di Trianon.

Dum l'epoko inter la du mondomiliti, politikala grupi dextrana kreskis en la lando. L'admiralo Miklós Horthy divenis regento e guvernis til la 16ma di oktobro 1944. Ilu paktis kun Adolf Hitler e furnisis trupi por l'invadi di Yugoslavia e Sovietia en 1941. Pos perdir multa soldati dum la milito, Horthy probis abandonar la milito e negociar la paco en 1944, tamen nacional-socialista Germania invadis ed okupis la lando. La chefo dil fashista grupo Fera Kruco, Ferenc Szálasi, asumis la povo e guvernis til ke lu fugis de Budapest en marto 1945 ed instalis su en Wien.

Kun la falio di nacional-socialista Germania, Sovietiana trupi gradope okupis Hungaria, e la lando divenis komunista marioneto di Sovietia.

Precipua artiklo: Hungara revolto di 1956

Pos la falio dil Murego di Berlin Hungaria abandonis la titulo "socialista republiko", ed en marto 1990 eventis lua unesma libera elekti. La centro-dextrana partiso "Hungara Demokrata Forumo" - MDF - ganis l'elekti ed instigis gradoza transiro a kapitalismo. Árpád Göncz divenis l'unesma prezidanto pos la fino dil komunista rejimo.

Politiko

Parlamento di Hungaria.

Palaco Sándor, oficala rezideyo e laboreyo di la prezidanto.

Hungaria esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, nun Tamás Sulyok. Lu elektesas dal Nacional Asemblitaro por 5 yari ed anke esas la chefo dil Armeala Forci. La prezidanto anke povas vetar parti ek ula lego, o sendar ol a la Konstitucala Korto. La chefo di guvernerio esas la chefministro ed indikesas dal prezidanto, ma ordinare lu esas la chefo dil partiso kun maxim granda nombro de reprezenteri en la parlamento.

La singlachambra parlamento (Országgyűlés) havas entote 199 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. La nuna konstituco aprobesis ye la 18ma di aprilo 2011, ed efikeskis pos la 1ma di januaro 2012.

La Konstitucala Korto povas deklarar ke ula lego esas nekonstitucala. Ol konsistas ek 15 membri e kreesis en 2010. Lua membri elektesas por 12-yara periodo. La Supra Korto di Hungaria esas la maxim alta korto di la lando por altra temi, ecepte konstitucala questioni.

Politikala subdividuro

Komtii
Bács-Kiskun	Baranya	Békes	Borsod-Abaúj-Zemplén
Csongrád-Csanád	Fejér	Győr-Sopron	Hajdú-Bihár
Heves	Komarom	Nógrád	Pest
Somogy	Szabolcs-Szatmár	Szolnok	Tolna
Vas	Veszprém	Zala	Budapest

Mapo pri la komtii di Hungaria.

Hungaria konsistas ek 19 "komtii" (megye, pluralo megyék) plus la chefurbo Budapest. La "komtii" subdividesas en 174 distrikti (járás), e la distrikti subdividesas en urbi e vilaji, de qui 25 esas urbi "kun politikala stando equivalanta a komtio". Singla komtio esas administrala unajo ed enfokigas strategiala projeti por sua regionala developo. Altralatere, singla urbo ed urbeto administras sua propra sistemo di publika servadi.

Per la lego 1999/XCII, kreesis sep statistikala regioni. Li esas: Centrala Hungaria, Centrala Transdanubia, Granda Nordala Planajo, Nordal Hungaria, Sudala Transdanubia, Granda Sudala Planajo e Westala Transdanubia. Ta subdividuro probable remplasos la komtiala subdividuro.

Geografio

Topografiala mapo pri Hungaria.

Stepo puszta en Seewinkel.

Hungaria esas senlitora lando. Historiale, lua geografio subdividesas segun lua du precipua navigebla aquovoyi, Danubio e Tisza. To kreas tri zoni: Dunántul ("trans Danubio"), Tiszántúl ("trans Tisza"), e Duna-Tisza kőze ("inter Tisza e Danubio").

Du triimi de Hungaria esas basa e plana regiono (Alföld), ube altitudi esas infre 200 metri super marala nivelo. Norde, existas montoza regiono. Danubio dividas Hungaria en du parti: Dunántúl weste, ed Alföld este.

Alföld (“Basa lando”) konsistas ek vasta regiono qua iras de Danubio til l'estala frontiero. En ca areo existas la stepo nomizita Hungare puszta, e la regiono Hortobágy, pastori e granda bovo-trupi. La peizajo esas plana, kun kultivata tereni, kelka querko-foresti e humida valeti. La nacionala parki Hortobágy e Kiskunság jacas en Alföld. En Hortobágy existas stepo puszta e marshi habitata da multa uceli. En Kiskunság trovesas sabloza duni e saloza lagi. La maxim populoza urbi en ta regiono esas Nyíregyház, Debrecen, Kecskemét e Szeged.

Monto Kékes.

Lago Balaton, la maxim vasta en central Europa.

La montoza norda regiono konsistas ek l'anciena volkanal areo Börzsöny, Cserhát, Mátra e Zemplén e la partale montoza regioni Bükk ed Aggtelek. La maxim alta punto di Hungaria, Kékes, jacas en Mátra. An la sudala bordo dil areo jacas la famoza vinala regiono di Tokaj. En la nacionala parko di Bükk stacas grandioza querko- e fago-foresti an la montaro. En la nacionala parko di Aggtelek on povas vizitar groti kun stalaktiti e stalagmiti. La maxim granda urbi del nordo esas Miskolc ed Eger.

Dunántúl ("trans Danubio") konsistas ek la tota regiono de Danubio til la westala frontiero. En Dunántúl existas la maxim granda lago di Hungaria, Balaton. Dunántúl esas kolinoza, ed en lua nordo ank existas monti. Apud la westala frontiero, proxim Sopron e Szombathely, jacas la plana regiono Kisalföld (“Mikra Alföld”), qua iras til la bazo di Alpi, en Austria. La maxim populoza urbi de la regiono esas Sopron, Szombathely, Győr e Pécs.

Centre de la lando jacas la chef-urbo Budapest.

Rivero Tisza proxim Szeged.

Maxim longa fluvii e riveri (longeso che teritorio Hungara)

• Danubio (Hungare: Duna) 417 km
• Tisza 595 km

Maxim granda lagi

• Balaton 595 km²
• Velencei 26 km²
• Fertő (la maxim granda parto trovesas en Austria)

Maxim alta monto

• monto Kékes, 1.014 m

Ekonomio

Budapest esas importanta financala centro di central ed estal Europa.

Exportaci di Hungaria, 2012.

Precipua artiklo: Ekonomio di Hungaria

Ante la duesma mondomilito l'ekonomio di Hungaria fondesis sur agrikultivo. Pos la milito, la komunista rejimo industriizis ed autarkigis la lando. Depos 1968 l'ekonomio di Hungaria esis la maxim liberala del Estala Bloko. L'exterlanda komerco e la kreo di mikra firmi permisesis limitizite. Kande la komerco kun l'altra komunista landi diminutis, la konkurencala kapableso diminutis, la produktado krulis e chomeso kreskis dum la yari inter 1989 e 1994.

L'ekonomio esis forta kande Hungaria membreskis en l'Europana Uniono, ma ye la fino di 2008 l'internaciona krizo ekonomiala frapis la lando tre forte. En novembro 2008 la lando recevis 25 miliard Usana dolari del IMF, del EU e de la Mondala Banko por stabiligar sua ekonomio. En 2010 la totala nacionala produkturo (TNP) di Hungaria esis 187,6 miliardi Usana dolari (qua lore esis cirkume la duimo de Belgia, e preske tam granda kam lora TNP de Finlando. La privata sektoro nun reprezentas plu kam 80% de la TNP. La maxim importanta naturala resursi esas bauxito, terokarbono e la fruktifanta sulo. En 2010 l'agrokultivo employis 4,7% de la laborantaro e produktis 3,3% de la TNP. Lua produkturi esas frumento, maizo, sunoflorala semini, terpomo, betravi e bovala produkturi. Mashini e garnituri reprezentas plu kam 60% del exportaci. Altra exportaci esas agrokultivala produkturi ed anke elektro e fueli.

Demografio

Habitanti di Hungaria segun etnio 1920-1980 (fonto: Hungara revuo História 2-3, 1991)
Etnio	1920	1930	1941	1949	1960	1970	1980
Hungari	7.155.973 89,6 %	8.000.335 92,1 %	11.881.455 80,9 %	9.076.041 98,6 %	9.786.038 98,2 %	10.166.237 98,5 %	10.638.974 99,3 %
Germani	550.062 6,9 %	477.153 5,5, %	533.045 3,6 %	22.455 0,2 %	50.765 0,5 %	35.594 0,4 %	11.310 0,1 %
Slovaki	141.877 1,8 %	104.786 1,2 %	175.550 1,2 %	25.988 0,3 %	30.630 0,3 %	21.176 0,2 %	9.101 0,1 %
Romaniani	23.695 0,3 %	16.221 0,2 %	1.051.026 7,2 %	14.713 0,2 %	15.787 0,2 %	12.624 0,1 %	8.874 0,1 %
Ruteni	-	-	547.770 3,7 %	-	-	-	-
Kroati	58.931 0,7 %	47.337 0,5 %	12.346 0,1 %	20.423 0,2 %	33.014 0,3 %	17.609 0,2 %	13.895 0,1 %
Serbi	17.132 0,2 %	7.031 0,1 %	213.585 1,5 %	5.158 0,1 %	4.583 0,1 %	12.235 0,1 %	2.805 0,0%
Vendi, Sloveni	6.087 0,1 %	5.464 0,1 %	20.336 0,1 %	4.473 0,1 %	enumerita en grupo di Kroati	4.205 0,0 %	1.731 0,0 %
Cigani	6.989 0,1 %	7.841 0,1 %	76.209 0,5 %	21.387 0,2 %	25.633 0,3 %	34.957 0,3 %	6.404 0,1 %
altri	26.123 0,3 %	18.946 0,2 %	29.210 0,2 %	14.161 0,1 %	14.534 0,1 %	17.462 0,2 %	16.369 0,2 %
Judi	-	-	139.041 0,9 %	-	-	-	-
entote	7.986.875	8.685.109	14.679.573	9.204.799	9.961.044	10.322.099	10.709.463

Segun statistiki de The World Factbook por 2022, Hungaria havis 9 699 577 habitanti. La maxim multa (85,6%) esas Hungari. Existas minoritati di cigani (3,2%), Germani (1,9%), altri (2,6%), e 14,1% ne deklaris sua etnii, segun la demografiala kontado di 2011. Kelka habitanti deklaris apartenar a plu kam 1 etniala grupo, pro to la sumo di la procenti superiris 100%.

Plu kam 1/4 de la habitantaro rezidas en la metropolala regiono di Budapest, e 69% de la habitantaro esas urbala (entote 6 903 858 personi).

Pos la yari 1970a, la quanto di naski en Hungaria komencis diminutar, e nun la "fertileso-procento", to esas, la quanto di filii po muliero, esas 1,48, multe min granda kam la quanto di filii bezonata por equilibrigar e remplasar la mortostatistiko, to esas 2,1 filii po muliero. Plu kam 5 milion individui etniale Hungara rezidas exter Hungara frontieri, sive en regioni qui olim apartenis ad Austria-Hungaria ma ne a Hungaria pos 1918, sive pro ekmigro por diversa motivi. Existas plu kam 1,2 milion etniale Hungari en Rumania, cirkume 1,5 milion en Usa (enmigranti e decendanti), e minoritati en mult altra landi.

L'oficala linguo di la lando esas Hungara, un ek la 24 oficala idiomi del Europana Uniono, parolata da 99,6% de la habitantaro (native da 98,9%). Existas kelka minoritatala lingui, exemple Armeniana, Bulgara, Kroata, Germana, edc. La stranjera lingui maxim parolata esas l'Angla, parolata da 16% de la habitantaro, e la Germana, da 11,2% de la habitantaro.

Religio

Baziliko di Esztergom.

Segun la demografiala kontado di 2011, la religio kun maxim granda nombro de adepti esas katolikismo: 37,2% de la habitantaro deklaris praktikar ol. Kalvinisti esis 11,6%, Luteranisti esis 2,2%, Greka katoliki esis 1,8%, altra religii esis 1,9%. Personi qui deklaris praktikar nula religio esis 18,2%, e 27,2% ne informis pri religio. La konstituco di Hungaria grantas religiala libereso.

Historiale, Hungaria sempre havis granda komunitato di judi. On kalkulas ke ante la duesma mondomilito, cirkume 800 mil judi habitis la lando, ma on kalkulas ke plu kam 554 mil mortigesis de 1941 til 1945, la maxim multa de la 15ma di mayo til la 9ma di julio 1944, kande 434 mil juda Hungari deportesis en 147 treni. Nun, cirkume 120 mil judi habitas Hungaria.

Eduko

L'eduko en Hungaria esas precipue publika, ed administrata dal Ministerio pri Eduko. Pre-skolala eduko esas obligata por omna infanti evanta de 3 til 6 yari. Skolala eduko ank esas obligata por pueri ed adolecanti til 16 yar-evo. Primara eduko ordinare duras dum 8 yari.

La maxim multa universitati esas publika institucuri, e la studenti ordinare ne pagas por studiar.

Maxim populoza urbi

La 10 maxim granda urbi di Hungaria (2018)

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Budapest Debrecen
	1ma	Budapest	1 733 685
	2ma	Debrecen	202 214
	3ma	Szeged	161 122
	4ma	Miskolc	155 650
	5ma	Pécs	144 188
	6ma	Győr	130 094
	7ma	Nyíregyháza	117 121
	8ma	Kecskemét	110 638
	9ma	Székesfehérvár	98 673
	10ma	Szombathely	77 866
Fonto: English Wikipedia

Kulturo

Palaco Eszterháza, surnomizita "Hungara Versailles".

Goulash.

Hungaria havas richa folkloro, qua inkluzas brodo, dekorata ceramikaji, e skulturi. Yen kelka exempli pri lua arkitekturo: la maxim granda sinagogo di Europa (la Granda Sinagogo, en Dohány); un ek la maxim granda Europana baziliki (la baziliko di Esztergom); la duesma maxim granda abadeyo en la mondo (l'abadeyo Pannonhalma); la maxim granda nekropolo exter Italia (la nekropolo di Pécs). La palaco di Eszterháza, konstruktita dum la 18ma yarcento, esas la maxim granda edifico segun rokoko-stilo en Hungaria.

Koquarto esas importanta elemento de la kulturo Hungara. Lua disho maxim konocata mondale esas goulash, karno-raguto preparata kun spici e papriko, kumino, salo ed aquo. Potato uzesas multe che la koquarto Hungara.

En Hungaria existas la maxim granda sinagogo de Europa, konstruktita en 1859 che strado Dohány, en Budapest. Altra importanta exempleri pri Hungara arkitekturo esas la balneyo di termal aqui Széchenyi, ank en Budapest, la baziliko di Esztergom konstruktita en 1856, e la nekropolo kristana di Pécs.

Sándor Márai

Béla Bartók

Dum anciena epoki, la linguo Hungara skribesis per runal alfabeto. Tamen, ol ne uzesis por la literaturo. La lando adoptis latinal alfabeto kande Kristanismo adoptesis.

L'idei de Racion-epoko arivis en Hungaria 50 yari pos altra regioni de Europa. L'unesma skripitisti Hungara de Racion-epoko esis György Bessenyei e János Batsányi. Nun, Hungaria havas richa literaturo. Yen kelka importanta moderna e nuntempala skriptisti: János Kodolányi, Magda Szabó, Sándor Márai, Péter Esterházy, e la Nobel-laureato di 2002 Imre Kertész.

Hungaria anke havas importanta muzikala tradiciono, sive pri folklorala muziko, sive pri klasika muziko. La maxim konocata exempli pri klasika kompozisti Hungara esas Ferenc (Franz) Liszt e Béla Bartók. Yen kelk altra importanta muzikisti klasika: pianisti Ernő Dohnányi, Ervin Nyiregyházi, Andor Földes, Tamás Vásáry, György Sándor, Géza Anda, Annie Fischer, György Cziffra, Edward Kilényi, Bálint Vázsonyi, András Schiff, Zoltán Kocsis, Dezső Ránki e Jenő Jandó, e violinisti Joseph Joachim, Leopold Auer, Jenő Hubay, Jelly d'Arányi, Joseph Szigeti, Sándor Végh, Emil Telmányi, Ede Zathurecky, Dénes Zsigmondy, Franz von Vécsey, Zoltán Székely, Tibor Varga, e plu recente Antal Szalai, Vilmos Szabadi, Kristóf Baráti, ed altri.

Dum komunista epoko, malgre censuro, Hungara muziko komencis influesar da jazo e pose da rock. Nun, Hungara rock-bandi Illés, Métro, Omega e Béatrice duras esar multe populara. Punk-rock, indie-rock e metal (black metal, death metal e trash) ank havas populareso meze yunaro. Ante 1989, punk-grupi ofte kritikis komunista rejimo e, pos 1989, la kritiki di lia muziki chanjesis a korupto ed Usan influo kulturala. Dum recenta yari, ank elektronikala muziko e hip hop gradope komencis populareskar.

Pri sporti Hungaria havas ecelanta partopreni dum l'Olimpiala Ludi: la lando rangizas duesme segun la quanto de ora medalii po habitanto. La lando gastigis multa internaciona sporta konkursi, exemple la Championkonkurso Amatora pri Boxo di 1997, la Mondala Konkurso pri Skerm-arto dil yaro 2000, ed altri. La lando havas tradiciono pri shakoludo, e la Mondala Federuro pri Shakoludo agnoskas 54 "granda-maestri" Hungara.

La maxim populara sporto en Hungaria esas futbalo, e lua nacionala futbalo-esquado ganis tri ora Olimpiala medalii. Dum la Mondala Kupi di Futbalo di 1938 e 1954, Hungaria finis duesmaplase. Ferenc Puskás esas la maxim bone konocata Hungara futbalisto.

Referi

	Europana Uniono
Membrostati:	Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia
Negocianta stati:	Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia
Peticionanta stati:	Albania
Potenciala kandidati:	Bosnia e Herzegovina - Kosovo