Mongolia
| Mongolia | ||
 Монгол Улс Mongol Uls | ||
|
| |
| Standardo di Mongolia | Blazono di Mongolia | |
| Nacionala himno: | ||
| Bügd Nairamdakh Mongol | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Ulaanbaatar | |
| · Habitanti: | 1 444 669 (2018) | |
| Precipua urbo: | Ulaanbaatar | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Mongola | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Uhnaagiyn Hürelsüh | |
| · Chefministro: | Luvsannamsrain Oyuun-Erdene | |
Surfaco: (19ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 566 000 km² | |
| · Aquo: | 0,43 % | |
Habitanti: (133ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 3 255 468[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 2,08 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Tugrug | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | MN
| |
MNG
| ||
496
| ||
| Reto-domeno: | .mn | |
Mongolia (Mongole Монгол Улс, Monggol Ulus) esas lando senlitora en nordal Azia, inter Rusia norde e Popul-Republiko Chinia sude. Lua surfaco equivalas aproxime olta dil historiala teritorio "Extera Mongolia", qua existis dum la Dinastio Qing, en Chinia. La lando distas nur 37 km de la frontiero kun Kazakstan.
Bazala fakti pri Mongolia.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Mongolia |
Homo erectus habitis Mongolia cirkume 850.000 yari ante nun.[2] La moderna homi arivis en la regiono cirkume 40 mil yari ante num, dum la Supra Paleolitiko. La kaverno Khoit Tsenkher, en la provinco Khovd, montras mamuti, kameli ed altra animali. Pos la prehistorial epoko Mongola teritorio habitesis da nomada populi, qui delore formacis granda e povoza kunfederuri. La maxim anciena de ta populi, le Xiongnu, formacis kunfederuro sub l'imperiestro Modu Chanyu ye 209 aK. Balde li divenis granda minaco kontre la dinastio Qin, en Chinia.
Dum la fino dil 12ma yarcento, Temujin komencis unionar Mongola tribui. En 1206 Temujin recevis la krono dil unionita rejio kun la titulo Chingiz-kano. Dum la 13ma yarcento Mongolia esis la centro di Mongola imperio, la maxim vasta imperio di la historio: dum lua maxima ampleso, l'imperio kovris cirkume 33 milion km², e havis plu kam 100 milion habitanti.
Pos la morto di Chingiz-kano, l'imperio dividesis en 4 rejii, qui preske divenis komplete nedependanta en 1259 pos la morto di Möngke Khan. La lasta imperio, l'imperio Yuan di Mongolia, kreesis da Kublai Khan en 1271 e falis en 1368.
Dum la 17ma yarcento Mandjuriani vinkis Mongoli. La Mandjuriana dominaco duris dum plu kam 200 yari.
Kande la dinastio Qing falis en Chinia en 1911, Mongolia deklaris su nedependanta. Tamen Chinia vinkesis erste en 1921, pos la helpo da Sovietia a Mongoli. En 1924 proklamesis la Popul-Republiko Mongolia, pos la morto di Bogd Khan, religiala chefo dil Mongoli. Dum la yari 1920a, preske 1/3 de Mongola maskula habitanti esis Buddhista monaki.
En 1928, Horloogiyn Choibalsan asumis la povo. Ilu komencis kolektivizo di vend-brutari, destruktis Buddhista monakeyi, e persekutis personi judikata kom "enemiki di la populo". En 1937 komencis politikala purgi simile a la Stalinana, qui produktis plu kam 30 000 morti. En 1931 l'invado di Mandjuria da Japoniani divenis minaco a Mongolia. Tamen, pos la batalio di Khalhin Gol en 1939, Sovietiani sucesis defensar Mongolia de Japonian invado.
En agosto 1945, Mongola trupi partoprenis en strategial atako kontre Japoniani en Mandjuria. Ye la 20ma di oktobro 1945 eventis plebicito en la Republiko Chinia pri la nedependo di Mongolia. L'ideo pri nedependo vinkis, e Chinia aceptis agnoskar ol. Pos la kreado di la Popul-Republiko Chinia la du landi agnoskis l'una l'altra, ye la 6ma di oktobro 1949.
Ye la 26ma di januaro 1952 Yumjaagiyn Cedenbal asumis la povo. Ilu kondamnis la personaleso-kulto a Choibalsan. Mongolia restis proxim politikale a Sovietia pos la rupteso China-Sovietiana dum la yari 1950a. En 1980, cirkume 55 000 Sovietiana soldati restis en Mongolia. Dum lua vizito a Moskva en 1984, Tsendenbal grave maladeskis, e la Mongola parlamento rapide remplasigis ilu per Jambin Batmönh.
Perestroika e glasnost komencita da Mihail Gorbachyov en Sovietia rapide afektis Mongolia. L'unesma protesti pri demokratio komencis ye la 10ma di decembro 1989, ed ye la 9ma di marto 1990 la komunista guvernerio renuncis. En julio di la sama yaro eventis elekti, e la partisi dil opozantaro obtenis majoritato en la parlamento. En 1992 la lando adoptis nova konstituco e supresis "Popul-Republiko" de lua nomo. En 1993, unesmafoye ne-komunista partisi vinkis en la elekti.
Politiko
redaktar
Mongolia esas demokratiala parlamentala republiko. La prezidanto elektesas dal populo por 4-yara periodo, ma havas precipue simbolala povo. La Parlamento (Ulsyn Ich-Hural, Granda Statal Asemblitaro, o Granda Hural) havas 76 membri qui elektesas direte dal populo por 4-yara periodo. Li elektas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio.
La Partiso dil Populo - de 1921 til 1990 nomizita Revolucionala Partiso dil Populo - formacis la guvernerio de 1921 til 1996 (en sistemo kun unika partiso til 1990) e de 2000 til 2004. De 2004 til 2006 ol esis parto di koalisuro kun Demokrata Partiso e kun altra du partisi, e pos 2006 ol esis la maxim granda partiso en du altra koalisuri. Malgre ke en elekto eventinta ye la 28ma di julio 2012 nula partiso obtenis la majoritato, la Demokrati recevis plu multa voti kam altra partisi.
La judiciala povo di Mongolia havas tri instanci: l'unesma instanco konsistas ek lokala korti en omna provincala distrikti, ed en omna distrikti di Ulaanbaatar; la duesma instanco konsistas ek korti en la provinci ed en Ulaanbaatar; e fine la lasta instanco esas la Supra korto, kun sideyo en Ulaanbaatar. Por judiciar konstitucala temi existas separata Konstitucala korto.
La nuna konstituco adoptesis en 1992 e revizesis en 1999 ed en 2001. Ol grantas multa yuri, exemple religala libereso ed expreso-libereso.
Geografio
redaktar
Mongolia esas la 19ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto di lua teritorio kovresas da stepi o dal dezerto Gobi. Foresti kovras 11,2% de la teritorio.
La nordo e la westo di la lando kovresas da montari. La maxim alta esas la montaro Altai, qua iras de nord-westo vers la sud-westo di la lando. L'erodata montaro Khangai ank extensas nord-weste til sud-weste, ed okupas la centro di la lando. Fine la montaro Khentii, qua iras de la frontiero kun Rusia vers la nordo di Ulaanbaatar. La maxim alta monto di la lando esas Khüiten, kun 4 374 metri di altitudo.
La klimato esas mez-temperatura, kun milda temperaturi dum somero e kolda vintri. La pluvo-quanto varias de 200 til 350 mm omnayare an la nordo, e de 100 til 200 mmm omnayare an la sudo.
La maxim importanta rivero di la lando esas Selenga o Selenge, qua debushas an lago Baikal. Altra importanta rivero esas Onon, qua debushas an la rivero Shiika, do apartenanta a la baseno dil fluvio Amur. Altra riveri apartenas a la baseno dil fluvio Yenisei, kontre ke altri debushas an interna lagi, sen ekiro al oceano.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Mongolia |
Demografio
redaktar
Segun statistiki da The World Factbook por 2023, Mongolia havis 3 255 468 habitanti[1]. La maxim multa (95%) esas etniale Mongoli - nome Khalkha Mongoli, qui esas cirkume 86% de la habitantaro. La cetera 14% esas Oirati, Buriati, ed altra grupi. Turka populi (Kazaki e Tuvani) esas cirkume 4,5% de la habitantaro, e la cetera esas Rusi, Chiniani, Koreani ed Usani. Cirkume 30% de la habitantaro duras esar nomada, e lojas en tendi nomizita "yurti".
L'oficala linguo di la lando esas Mongola, parolata da 95% de la habitantaro. Anke kelka dialekti dil Oirati e Buriati parolesas. Weste di la lando, la Kazaka linguo e la Tuvana linguo parolesas.
Segun la demografiala kontado di 2010, la religio kun la maxim granda nombro de adepti esas Buddhismo, praktikata da 53% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse. Cirkume 39% deklaris ne havar religio. Shamanismo duras influar Mongola kulturo ed esar praktikata. Cirkume 3% de la habitantaro esas Mohamedani e 2,2% esas kristani.
Segun statistiki por 2020, 99,2% de la habitantaro savas lektar e skribar, esanta 99,1% de la viri e 99,2% de la mulieri[1]. Ante ke la lando divenis popul-republiko, nur 1% de la habitantaro savis lektar e skribar. En 1952, iliterateso virtuale eliminesis komplete. Oficale, primara e sekundara eduko duris dum 10 yari, pose ol augmentis a 11 yari e nun ol duras dum 12 yari. L'Angla linguo docesas en omna sekundara skoli, remplasanta la Rusa kom exterlanda linguo docata.
La maxim populoza urbo esas Ulaanbaatar, kun plu kam 1 milioni habitanti en 2008. Du altra importanta urbi esas Erdenet (plu kam 80 000 habitanti) e Darkham (cirkume 74 000 habitanti en 2008).
Kulturo
redaktar
La maxim anciena verko en la Mongola linguo esas "La sekreta historio dil Mongoli", skribita por la rejala familio kelkatempe dum la 13ma yarcento, pos la morto di Chingiz-kano. Granda nombro di texti skribita pos la 17ma yarcento prezervesis. La maxim anciena dramato en la Mongola skribesis da Dulduityn Danzanravjaa, cirkume 1831.
La precipua nacionala festivalo esas Naadam, qua esas organizata de multa yarcenti, ed eventas dum tri dii dum la somero. Ol konsistas ek konkursi pri tri tradicionala Mongola sporti: arkpafado, kavalo-konkursi, e Mongola lukto. Nun ol eventas de la 11ma til la 13ma di julio, omnayare.
Ante la 20ma yarcento, l'arto havis precipue religiala funciono ed influesis dal religio. Tradicionala muziko influesas forte da la nomadeso, da la naturo e da la tradicionala religii e Buddhismo. Un ek la tradicionala instrumenti de Mongolia esas morin khuur. L'unesma rock-bando esis Soyol-Erdene, e fondesis dum la yari 1960a kun influo de The Beatles. Pos la yari 1990a altra jenri, exemple rap, techno e hip-hop, aparis.
Erste en 1930 l'unesma profesionala teatro fondesis en Ulaanbaatar. La cinemo aparis dum socialista epoko e komence uzesis por ideologiala propagando. L'unesma cinematografuri esis pri populala legendi e revolucionala heroi. Pos adopto di la demokratio, cinematografisti komencis serchar internaciona parteneri por krear granda produkturi, exemple Japoniana-Mongola filmo Genghis Khan. La filmo Ingen nulims ("Historio pri ploranta kamelo") da Byambasuren Davaa e Luigi Falorni nominesis por Oscar-premio pri maxim bona dokumentala filmo stranjera en 2005.
Tradicionala sporti en Mongolia esas arkpafado, kavalo-konkursi, e Mongola lukto. Altra sporti, exemple basketbalo, altra lukti (tae-kwon-do, judoo), halterlevo, futbalo ed altri, anke divenis populara dum recenta yari. Plu multa Mongola tablotenisisti nun konkursas internacione.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 Mongolia – The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 8ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт - Publikigita da Institute of Mongolian Archaeology. Dato di publikigo: 24ma di junio 2013. URL vidita ye 28ma di junio 2013.