Popul-Republiko Chinia
| Popul-Republiko Chinia | ||
| 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó | ||
|
.svg)
| |
| Standardo di Popul-Republiko Chinia | Blazono di Popul-Republiko Chinia | |
| Nacionala himno: | ||
| Marcho di volontarii | ||
.svg)
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Beijing | |
| Precipua urbo: | Shanghai | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Chiniana | |
| Tipo: | Socialista republiko, Stato di unika partiso | |
| · Prezidanto: | Xi Jinping | |
| · Chefministro: | Li Qiang | |
Surfaco: (4ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 9 598 086[1] km² | |
| · Aquo: | 2,8 % | |
Habitanti: (2ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 413 142 846[2] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 152,72 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Renminbi Yuan | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CN
| |
CHN
| ||
156
| ||
| Reto-domeno: | .cn, .中国*, .中國*, .公司* | |
Popul-Republiko Chinia (Chiniana simpligita: 中华人民共和国; Chiniana tradicionala : 中華人民共和國; pinyin*: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), ordinare nomizita Chinia kontinentala e kelkafoye Chinia populala, abreviita kom PRC, esas lando di estal Azia. Kun cirkume 1,4 miliardi habitanti, nun ol esas la 2ma maxim populoza lando de la mondo, pos ke India superiris ol en aprilo 2023. Havanta 9 596 960 km² di surfaco totala segun The World Factbook[2], Chinia esas anke la maxim granda lando di Estal Azia e la 4ma maxim granda lando de la mondo, dop Rusia, Kanada ed Usa.
Popul-Republiko Chinia proklamesis ye la 1ma di oktobro 1949, sequante komunista partiso di Chinia militala vinkis Guomindang. Tamen, Chinia esas la maxim antiqua civilizuro existanta til nun, havanta cirkume kin mil yari. Nun la lando prizentas su kom "socialista republiko" ed exercas kontrolo sur duadek e du provinci, kin autonoma regioni, quar municipi (inkluzite la chef-urbo, Beijing) e du specala regioni (Hong Kong e Makau).
Chinia havas la duesma maxim granda Totala nacionala produkturo de la mondo, ed esas un ek la kin permananta membri de la Sekureso-Konsilistaro dil Unionita Nacioni. Ol ank esas la maxim granda exportacero mondala, e disponas di nuklear armi, di la maxim granda armeo de la mondo e di la duesma maxim granda armeala budjeto. Guvernata dal Komunista partiso, Chinia adoptis ekonomials sistemo quon ol nomesis "socialista ekonomiko di merkato", en qua kapitalismo ed autoritatoza politikala kontrolo kunexistas. Lua konstituco definas la lando kom "socialista stato di populala demokratika diktatoreso, duktata dal laborema klaso ed apogata sur la federo di manuala laboristi e rurani". L'introdukto di la konstituco specigas la direktiva rolo dil Partiso Komunista, ed duras oficale citar marxismo-leninismo kom refero-ideologio por la stato.
Bazala fakti pri Popul-Republiko Chinia
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Chinia |
Arkeologiala restaji montras ke hominidi habitis la nuna Chinia de 2,24 milion til 250 mil yari ante nun. Fosili de subspeco dil Homo erectus qua uzis fairo, antee nomizita "Homo de Peking", trovesis en la kaverni Zhoukoudian, proxim la nuna Beijing, evanta de 780 mil til 680 mil yari ante nun. Che kaverno Fuyan, en la provinco Hunan, deskovresis fosila denti del Homo sapiens, de 125 mil til 80 mil yari ante nun.
Primitiva formi di skripto de cirkume 7 mil yari ante nun trovesis en Jiahu. Kelka studiisti judikas ke ca skripto-sistemo esas la maxim anciena de la historio homala.
Segun la tradiciono Chiniana, la maxim aciena dinastio esis Xia, qua existis de cirkume 2100 aK til 1600 yari aK.
| Precipua artiklo: Dinastio Ming |
| Precipua artiklo: Dinastio Qing |
Ye la 1ma di januaro 1912 la Republiko Chinia proklamesis, e Sun Yatsen divenis lua unesma prezidanto. Ye la 12ma di marto sam yaro, Yuan Shikai, antee generalo de la dinastio Qing, divenis prezidanto. Tamen, en 1915 ilu su-proklamis imperiestro di Chinia. Pos lua morto, la guvernerio di Chinia fragmentigesis, e regionala milito-chefi kontrolis la maxim multa teritorii. Dum la fino dil yari 1920a, Chiang Kai-shek e lua partiso Kuomintang sucesis kontrolar preske tota lando, e transferis la chef-urbo di Chinia a Nanjing.
Ye la 19ma di septembro 1931, Japoniani okupis Mandjuria, nord-este de la lando. Ye la 7ma di julio 1937, Japonia komencis milito kun skopo okupar tota Chinia, qua duris til la 9ma di septembro 1945.
Pos finir la milito kontre Japonia, komencis interna milito inter nacionalisti e komunisti, por kaptar la povo en la lando. Komunisti, duktita da Mao Zedong, vinkis e okupis tota kontinentala Chinia. Chiang Kai-shek, chefo di nacionalisti, flugis al insulo Taiwan, ube ilu instalis tale nomizita Republiko Chinia.
Mao Zedong proklamis la Popul-Republiko Chinia ye la 1ma di oktobro 1949 e establisis relato kun Sovietia ed altra socialista landi. En 1958 ilu komencis tale nomizita Granda Salto Adavana pro kolektivizar la lando, ed en 1966 ilu lansis tale nomizita Kulturala Revoluciono.
Mao mortis en 1976, e lua sucedinto Deng Xiaoping komencis en 1978 modernigar la rejimo. Ta yaro, Popul-Republiko Chinia e Japonia riligis diplomacala relati.
En 1989, kom reflexo di la krulado di komunista rejimi en tota mondo, eventis studentala protesti pri demokratio e reformi en Tianmen-placo, Beijing. On kallulas ke cirkume 100 mil personi partoprenis en la protesti. Chiniana militisti intervenis, e on kalkulas ke eventis 400 til 800 morti.
Politiko
redaktarSegun lua konstituco, Popul-Republiko Chinia esas "socialista stato sub la demokrata diktatoreso dil populo, guidata da la laborema klaso, fondita sub l'uniono di laboristi e rurani". Ol esas l'unika socialista lando de la mondo aspiranta konstruktar komunismo. Chiniana guvernerio diverse deskriptesis kom socialista o komunista, ma anke kom autoritatoza e korporacionema, kun multa restrikti en multa arei, exemple kontre libera aceso ad interreto e libereso por jurnalaro. La nuna konstituco ye la 4ma di decembro 1982, esanta la 4ma de la lando, pos 1949.
La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas dal Nacionala Kongreso dil Populo. La chefministro esas la chefo di guvernerio, e prezidas la Konsilistaro di Stato, konsistanta ek 4 vice-chefministri e l'altra ministri di stato. La nuna prezidanto esas Xi Jinping, qua ank esas chefo di la Komunista partiso di Chinia.
Popul-Republiko Chinia subdividesas en 22 provinci, 5 autonoma regioni, e 4 municipi, ed anke du specala regioni, Hong Kong e Makau. Chinia judikas Taiwan kom lua 23ma provinco, tamen l'insulo formacas la Republiko Chinia, qua rejektas la postuli de PRC. Inverse, la Republiko Chinia postulas suvereneso super omna regioni kontrolata da PRC.
Geografio
redaktar
Havanta 9 596 961 km² segun Encyclopaedia Britannnica, Popul-Republiko Chinia esas la 4ma maxim granda lando dil mondo segun surfaco totala, dop Rusia, Kanada ed Usa. Ol havas la maxim longa terala frontiero de la mondo, kun 22 117 km, iranta de fluvio Yalu, an la frontiero kun Nord-Korea, til la gulfo di Tonkin, an la frontiero kun Vietnam.
La reliefo di Popul-Republiko Chinia esas multe variata, inkluzanta kelka de la maxim basa regioni de la Tero, granda montari e vasta litorala planajo este de la lando. Granda parto di ca planajo konsistas ek sedimenti transportita dum mili di yari da fluvii Flava e Yangce. Le du esas la maxim importanta fluvii di la lando, e formacas vasta delti qui koncentras granda habitantaro. Altra fluvii e riveri importanta esas fluvio Xi o Xijiang (anke konocata kom fluvio di la Perli, Mekong, rivero Bhahmaputra (qua naskas en Tibet e debushas an fluvio Ganga en India, e fluvio Amur, qua partale formacas naturala frontiero kun Rusia.
Norde de la lando existas vasta platajo nomizita "Interna Mongolia".
Chef-urbo: Beijing
Altra urbi: Shanghai, Tianjin, Chongqing, Guangzhou (Kanton), Shenyang.
| Precipua artiklo: Hong Kong |
| Precipua artiklo: Makau |
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Popul-Republiko Chinia |
Chinia exportacas precipue teo, soyo, oleo, oleal produkturi, kemiala produkturi, stofi, mashini, volframo, antimono, karbono, ma ank e recente multa industriala produkturi.
La mixo di kapitalismo kun socialismo nomizesas da kelka ekonomikisti kom "merkatala socialismo".
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Popul-Republiko Chinia havis 1 413 142 846 habitanti.[2] La maxim multa (91,6%) esas Han Chiniani. Le Zhuang esas 1,3%. Atra etnii, inkluzite Mandjuriani, Uigur, Miao, Yi, Tujia, Tibetani, Mongoli, Dong, Buyei, Yao, Bai, Korean, Hani, Li, Kazakh, Dai ed altri, esas 7,1%, segun dati de la demografiala kontado di 2010.[2]
L'urbala habitantaro di Popul-Republiko Chinia augmentis multe dum recenta yari. La procento di urbala habitantaro kreskis de cirkume 20% en 1980 til plu kam 55% en 2016.[3] On kalkulas ke en 2030 la habitantaro di Chiniana urbi superiros 1 milard personi, o cirkume 1/8 ek la habitantaro de la mondo.
L'oficala linguo di la lando esas Chiniana (mandarin). Altra lingui multe parolata esas Yue (Kantonana), Wu, Minbei, Uygur de Xinjiang, Kirgizistanana e Tibetana.[2] Existas 292 vivanta lingui en la lando.[4] La maxim multa ek li skribesas per Chiniana literi, e to posibligas parolanti de diferanta idiomi reciproke komprenar su per skripto.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Budismo, praktikata da 18,2% de la habitantaro. Kristani esas 5,1%, Mohamedani esas 1,8%, tribuala religii praktikesas da 21,9%, Hinduisti e judaisti esas min kam 0,1% single, altri (inkluzite Taoisti) esas 0,7%, 52,2% praktikas nula religio.[2] Kristanismo (Chiniane: 基督教) esas minoritatala ma kreskanta religio en Popul-Republiko Chinia. Ol kreskis rapide pos 1970.
Kulturo
redaktarPopul-Republiko Chinia esas multanaciona stato, ma nur Chiniana linguo esas oficala. La kulturo di Popul-Republiko Chinia mixas elementi de tradicionala Chinia kun komunista ed altra moderna influi. Dum la Kulturala Revoluciono, multa tradicionala trezori kulturala destruktesis, e la praktiko di multa arti interdiktesis. Tamen, pos la yari 1980a, oficala repudio a ta ecesi esis komplementita da vigoroza esforci por rinovigar Chiniana kulturala tradicioni.
Pri moderna literaturo de la 20ma yarcento (1917 til 1923) on povas dicernar skriptisti, exemple Lu Xun (1881 til 1936), Hu Shih (1891 til 1962) e Chen Duxiu (1880 til 1942). De la fino di la yari 1920a til la yari 1930a, Chiniana literaturo divenis kreiva, ed aparis nova poeti e skriptisti, exemple Mao Dun, e Ba Jin.
En 2010, Chiniana disidento Liu Xiaobo ganis la Nobel-premio pri paco, e Chinia akuzis Liu pri esar kriminozo, e deklaris ke la premio povus nocar Chiniana-Norvegiana relati.
Referi
redaktar- ↑ ecepte disputata teritorii
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 China - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 9ma di februaro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Urban population (% of total) - Publikigita da Mondala Banko. URL vidita ye 28ma di mayo 2018.
- ↑ Languages of China - from Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.