Kazakstan
| Kazakstan | ||
| Қазақстан Республикасы Qazaqstan Respūblīkasy Республика Казахстан Respublika Kazakhstan | ||
|
| |
| Standardo di Kazakstan | Blazono di Kazakstan | |
| Nacionala himno: | ||
| My Kazakhstan | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Astana | |
| Precipua urbo: | Almatı | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Kazaka, Rusa | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Qasım-Jomart Toqayev | |
| · Chefministro: | Oljas Bektenov | |
Surfaco: (9ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 724 900 km² | |
| · Aquo: | 1,7 % | |
Habitanti: (63ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 18 744 548[1] (2018) | |
| · Denseso di habitantaro: | 5,94 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | tenge | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | KZ
| |
KAZ
| ||
398
| ||
| Reto-domeno: | .kz, .қаз* | |
Kazakstan, oficale Republiko Kazakstan esas lando jacanta an central Azia. Ol havas kom vicini Rusia weste e norde, Popul-Republiko Chinia este, e Kirgizistan, Uzbekistan e Turkmenistan sude. Ol esas la maxim vasta lando senlitora de la mondo, kun plu kam 2,7 milion km². Ol produktas 60% de la naturala gaso de central Azia.
Bazala fakti pri Kazakstan.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Kazakstan |
Kazakstan ja habitesis dal Homo sapiens dum la petr-epoko, ma ante to, Pithecanthropus erectus e Sinanthropus pekinensis ja habitabis la regiono cirkume 1 miliono til 800 mil yari ante nun. La regiono esas bona por pastoral agadi. Dum la nomizita "Neolitikala revoluciono" (anke nomizita "agrokultivala revoluciono") aparis populi qui nomizesis Atbasar, Kelteminar, Botai, e Ust-Narym. Historiisti kredas ke la populo Botai domestikigis kavalo en la stepo.
Dum la komenco dil unesma yarmilo la stepo proxim Kaspia maro habitesis da diversa populi, precipue nomadi, qui parolis Indo-Europana lingui od Uralika lingui. Kande Huni eniris la regiono dum l'1ma yarcento parto del originala habitanti diplasis weste, dum ke altra intermariajis kun la Huni. De la 2ma til la 5ma yarcento la populo Yueban arivis en la regiono. Dum la 8ma e 9ma yarcenti, Arabi invadis la regiono ed introduktis islamo. Malgre lua anciena historio, la politikala uniono di la regiono nur eventis pos la Mongola invado dum la 13ma yarcento. Mongoli kreis administrala distrikti, qui tandem divenis parto de la Khanio di Kazakia.
Dum ta epoko, la tradicionala nomadeso e l'edukado di bestii duris en la stepo. Dum la 15ma yarcento gradope developesis la linguo, kulturo ed ekonomio Kazaka inter la lokala Turkika tribui. Dum la 17ma yarcento Kazaki luktis kontre l'Oiriati, federuro di Mongola tribui, inkluzite la tribuo Dzungar, e vinkis li en du batalii, en 1726 e 1729.
Dum la 19ma yarcento Rusa imperio komencis lua expanso tra central Azia. Konflikti kun Britanian interesti en la regiono eventis pos 1813 - kande Rusi signatis la kontrato di Gulistan kun Persia - til 1907, kande Rusia e l'Unionita Rejio signatis kontrato qua definis la regioni sub domeno Rusa e la regioni sub domeno Britaniana. Pos la yari 1890a kreskis l'ekmigro di Rusi vers Kazakstan. On kalkulas ke cirkume 400.000 Rusi enmigris dum la 19ma yarcento, e cirkume 6 milion Slavi, Germani, Judi ed altra populi enmigris dum l'unesma triimo de la 20ma yarcento.
Pos la falio di Rusa imperio en 1918, Kazakstan havis kurta periodo di autonomeso, ma ye la 26ma di agosto 1920 ol divenis l'Autonoma Socialista Sovietiana Republiko di Kirgizia. En la 5ma di decembro 1936 ol divenis la Republiko Socialista Sovietiana Kazakstan. De 1926 til 1939 la regiono perdis cirkume 22% di lua habitantaro pro hungro o multa ekmigreso.
Kande komencis l'agitesi en Sovietiana republiki pri nedependo, Kazakstan deklaris lua suvereneso interne Sovietia. En la 16ma di decembro 1991 Kazakstan divenis la lasta Sovietiana republiko qua deklaris sua nedependo de Sovietia. Sub la guvernerio di Nursultan Nazarbayev, qua asumis l'ofico en 1989, la lando komencis adoptar l'ekonomio di merkato. Pro lua jaceyi di petrolo e naturala gaso, l'ekonomio kreskis forte de pos la yaro 2000.
Ye la 19ma di marto 2019, Nursultan Nazarbayev anuncis lua renunco a la prezidanteso. Qasım-Jomart Toqayev remplasis ilu la sequanta dio.[2]
Politiko
redaktar
Kazakstan esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua nominas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio]. Nursultan Nazarbayev guvernis kom prezidanto de la nedependo en 1991 til la 19ma di marto 2019, kande ilu renuncis.[2] Qasım-Jomart Toqayev asumis provizore la prezidanteso la sequanta dio.
Lua legifala povo konsistas ek parlamento, kompozata da du chambri. La basa chambro (Majilis) havas 107 membri qui elektesas dal populo por 5 yari. L'alta chambro esas la Senato, qua havas 47 membri, di qui 40 elektesas da lokala asemblaji por 6 yari, e la cetera elektesas dal prezidanto. Pluse, l'ex-prezidanti di la republiko automatale divenas dumviva senatani.
Existas 44 judiciisti en la Supra Korto di Kazakstan, kontre ke la Konstitucala korto havas 7 membri.
Geografio
redaktar
Kun 2,7 milion km² - surfaco equivalanta olta de Westal Europa - Kazakstan esas la 9ma maxim vasta lando del mondo. Ol havas 6 846 km di frontieri kun Rusia, 2 203 km kun Uzbekistan, 1 533 km kun Popul-Republiko Chinia, 1 051 km kun Kirgizistan, e 379 km kun Turkmenistan. Granda parto di lua surfaco jacas en Azia, ma mikra teritorio jacas weste del Urali, en Europa.
La teritorio di Kazakstan iras de Kaspia maro weste til la montaro Altai. La Kazakstanana stepo kovras 804 500 km², equivalanta ad 1/3 de la stepi de la lando. Sud-este de la lando jacas la montaro Tian Shan. Lua maxim alta monto havas 7.010 metri di altitudo.
La precipua fluvii e riveri de la lando esas Ili, Irtysh, Ishim, Ural (weste de la lando) e Syr Darya, e la precipua lagi esas Balkash e Zaysan. La maro Aral, olim la 4ma maxim granda lago de la mondo, kovrinta 68 mil km², gradope diminutis pro la trouzo por irigaco dil aqui de la riveri qui debushis an ol. Nun, ol restas dividita en du parti: la norda Aral kovris 3,8 mil km² en 2008, kontre ke suda Aral kovris 3,3 mil km² en 2005. L'aqui de la du parti esas multe kontaminata per pest-ocidili e pezoza metali.
La dominacanta klimato norde de Kazakstan esas kontinentala, kun varma someri e vintri multe kolda. Sude e de la lando la klimato esas miarida (Bsk, segun la klimatala klasifikuro da Köppen) o kolda arida (Bwk). Nur-Sultan esas la 2ma maxim kolda chef-urbo del mondo, dop Ulan Bator. Quale en altra arida regioni, la pluvo-quanto esas poka, e la vintri esas multe sika.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Kazakstan |
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2018, Kazakstan havis 18 744 548 habitanti. La maxim multa (63,1%) esas Kazaki. Rusi esas 23,7%, Uzbeki esas 2,9%, Ukrainani esas 2,1%, Uiguri esas 1,4%, Tatar 1,3%, Germani esas 1,1%, ed altra etnii esas 4,4% segun statistiki por 2009.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Kazaka parolata o komprenata da 74% de la habitantaro. Rusa ank esas oficala, e parolata o komprenata da 94% de la habitantaro (statistiki por 2009).[1]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo (70,2% de la habitantaro). Kristani esas 26,2%, precipue Ortodoxa Rusi, 2% praktikas altra religii, 2,8% esas atei, e 0,6% ne informis pri religio.[1]
Lua maxim populoza urbi esas Almatı, Nur-Sultan, Qarağandı, Şımkent, Atıraw e Öskemen.
Kulturo
redaktar
Islamo, la dominacanta religio di Kazakstan, influis l'arto, la mestiero e la koquarto di Kazakstan, exemple la tradicionala tapisi e tapeti kun abstrakta desegnuri. Dum yarcenti, Kazakstanani edukis mutoni, kameli e kavali por transporto, e por furnisar vestaro e karno. La koquo-ingredienti e tekniki influesis multe dal vivo-stilo nomada, exemple la tekniki por konservar nutrivi, exemple saltigar e sikigar la karno, od uzar acidatra lakto, pro ol esas plu simpla sparar kam fresha lakto.
La literaturo di Kazakstan definesas kom "tota literaturo, imprimata o parolata, produktita en Kazakstanana linguo dal populo Kazakstanana qui habitas central Azia.[3] Ol inkluzas la verki produktita en la Republiko Socialista Sovietiana Kazakstan ed ank en Kazaka Khanio. Segun Chiniana fonti de la 6ma til la 8ma yarcenti, la populi qui lor habitis Kazakstan havis forta parolala tradiciono pri poezio. La verki da Abaý Qunanbaýulı (1845 til 1904) kontributis por prezervar la folkloro di la lando. Inter altra importanta nomi en la literaturo, filozofio e cienco di la lando esas: Şäkärim Qudaýberdiulı, Muxtar Äwezov, Ğabït Müsirepov, Qanış Sätbayev, Muxtar Şaxanov, Säken Seýfwllïn e Jambıl Jabaýulı.
Pri muziko, l'Orkestro Kurmangazy di Tradicionala Instrumenti, La Statala Filarmoniala Orkestro di Kazakstan, la Nacionala Opero e la Chambro-orkestro di Kazakstan esas la precipua de la lando. Rusia influis la vivo muzikala di la lando per du formi: unlatere, li kreis koncerto-domi, orkestri, konservatorii ed altra institucuri por docar klasika muziko; altralatere li probis enkorpigar tradicionala muziko e tradicionala instrumenti en ca orkestri. Dum la komenco dil 19ma yarcento, Kazakstanana muziko transskribesis per lineara not-sistemo, e kelka muzikisti adaptis folklorala muziki a la stilo klasika ocidentala, adportita dal Rusi.
Nun, existas esforci pri rekuperar la tradicionala folklorala muziko qua praktikesis ante Rusa influo. Tamen, nova generacioni di muzikisti anke probas mixar tradicionala instrumenti e muziki a jazz e rock, exemple la bandi Urker e Ulytau.
Multa Olimpiala sporti praktikesas en Kazakstan, nome boxo. Pri atletismo, du importanta nomi esas Dmïtrïý Karpov e Olʹga Rıpakova, qua ganis tri Olimpiala medalii: arjenta en Beijing-2008, ora en London-2012, e bronza en Rio de Janeiro-2016.
Futbalo esas la maxim populara sporto en la lando. Altra populara sporti esas basketbalo, hokeo sur glacio, bandy (konsiderata 'ancestro' dil hokeo* sur glacio]) e boxo. La maxim famoza Kazakstanana basketbalisto esis Äljan Jarmuxamedov, qua ludis por la basketbalo-esquado di CSKA e por Sovietia dum la yari 1960a e 1970a.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Kazakhstan - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 23ma di novembro 2018.
- ↑ 2,0 2,1 Kazakh leader Nazarbayev resigns after three decades - Publikigita da BBC. Dato di publikigo: 19ma di marto 2019. URL vidita ye 23ma di marto 2019. Idiomo: Angla.
- ↑ Kazakh literature - Autoro: Walter Feldman. Publikigita da Encyclopædia Britannica. URL vidita ye 31ma di oktobro 2017.