Lituania
| Lituania | ||
| Lietuvos Respublika | ||
|
| |
| Standardo di Lituania | Blazono di Lituania | |
| Nacionala himno: | ||
| Tautiška giesmé | ||
| ||
| Chefurbo: | Vilnius | |
| · Habitanti: | 553 373 (2005) | |
| Precipua urbo: | Vilnius | |
| Oficala lingui: | Lituana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Gitanas Nausėda (2019) | |
| · Chefministro: | Ingrida Šimonytė (2020) | |
| · Totala: | 65 303 km² | |
| · Aquo: | 1,35 % | |
| · Totala: | 2 856 350[1] (2016) | |
| · Denseso di habitantaro: | 45.3 hab./km² | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | LT
| |
LTU
| ||
440
| ||
| Reto-domeno: | .lt*, .eu* | |
Lituania esas lando jacanta an nord-estal Europa, inter Rusia (Kaliningrad oblast), Bielorusia, Polonia e Latvia. Este, jacas Baltika Maro.
Bazala fakti pri Lituania.
HistorioRedaktar
| Precipua artiklo: Historio di Lituania |
Homi establisis su en la teritorio di nuna Lituania dum la 10ma yarmilo ante Kristo. Dum un yarmilo, proto-Indoeuropani, qui arivis en la regiono 3 til 2 yarmili ante Kristo, mixis su kun lokala populi, e formacis diversa Baltika tribui. L'unesma skribita menciono pri Lituania evas de la 14ma di februaro 1009, en Germana manuskripto.
Lituania unigesis kom stato en 1236, e Mindaugas la 1ma divenis lua unesma rejulo ye la 6ma di julio 1253. En 1385 granda-dukino Jogaila aceptis Poloniana propozo por divenar rejulo. Dum lua regno, Lituania konvertesis a kristanismo, ed Jogaila establisis personala uniono kun Polonia.
| Precipua artiklo: Granda dukio Lituania |
| Precipua artiklo: Polonia-Lituania |
De 1655 til 1661 Lituaniana teritorio ed ekonomio subisis l'efekti di la militi kontre Suedia. Pose ol itere devastesis dum la Granda Nordala milito (1700 til 1721). Plu kam 40% de Lituaniana habitantaro mortis pro la milito, pro famino e pro la sequanta epidemio di pesto.[2]. L'uniono kun Polonia duris til 1795, kande Rusa imperio, Prusia ed Austria dividis Polonia-Lituania.
Granda parto di Lituania - cirkume 90% de lua teritorio - okupesis da Rusa imperio, kontre ke 10% okupesis da Prusia. Pos du nesucesoza revolti en 1831 e 1865, Rusa autoritatozi decidis klozar Lituaniana jurnali, skoli ed edukerii e transformis la teritorio en administrala regiono de Rusa imperio. Ta agadi faliis, pro ke Lituani duris docar lua linguo a lia filii, e la imprimuro di libri en Lituaniana duris sekrete. De 1868 til 1914 cirkum 635 000 Lituani o 20% de la habitantaro ekmigris.[3] Granda nombro ekmigris vers Usa de 1867 til 1868 pos un famino.[4]
Dum l'Unesma mondomilito, Lituania nedependanteskis de Rusia. Antanas Smetona esis l'unesma prezidanto di la lando. Vilnius e lua vicineso okupesis da Polonia en 1920, e Kaunas divenis la chef-urbo di la lando dum 19 yari. La du stati - Polonia e Lituania - ne establisis diplomacala relati dum granda parto di la periodo inter la du mondomiliti.
Sovietia okupis Lituania en 1940, dum Duesma mondomilito. La sequanta yaro, ye la 22ma di junio 1941 Nacional-Socialista Germania invadis Sovietia. Kun la kaoza situo kreita, un grupo rideklaris Lituaniana nedependanta, e Juozas Ambrazevičius kom chefministro ye la 24ma di junio, ma la nedependanta guvernerio nur duris dum 6 semani, nam Germaniani anexis ol. En 1944 Sovietia riokupis Lituania e la lando divenis Sovietiana republiko kun la nomo Republiko Socialista Sovietiana di Lituania. Tamen, cirkume 100 000 partizani - di qui 30 000 mortis e multi sendesis vers Siberia -, duris la militeto kontre Sovietian okupeso til 1952.
Ye la 11ma di marto 1990 Lituania itere nedependanteskis, lor de Sovietia, esinta l'unesma Sovietiana republiko qua facis to. Tamen, Sovietia ne aceptis la separo, e Reda Armeo atakis la Turmo di Televiziono ye la 13ma di januaro 1991, e produktis 13 morti. Ye la 4ma di februaro 1991, Islando divenis l'unesma lando qua agnoskis Lituaniana nedependo. Erste ye la 31ma di agosto 1993 la lasta Rusa trupi departis de la lando.
PolitikoRedaktar
Lituania esas parlamentala republiko. La prezidanto esas lua chefo di stato ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nominata dal prezidanto e pose aprobata dal parlamento.
La parlamento (Seimas) havas unika chambro kun 141 membri. plebicito kun 56.75% favorebla ye la 25ma di oktobro 1992 aprobis nuna konstituco.
Lituania esas membro de NATO depos la 29ma di marto 2004 e de Europana Uniono depos la 1ma di mayo 2004.
GeografioRedaktar
Lituania jacas an la nordo di Europa. Lua litoro havas cirkume 99 km di extenso. Granda parto di la lando esas basa e plana. Lua maxim alta monto esas Aukštojas, kun 294 metri di altitudo.
Lua klimato esas temperema kun kontinentala e marala influi. La mezvalora temperaturi esas -2.5 ºC en januaro e 16º en julio, quankam en kelka dii dum vintri la temperaturi atingas -20 ºC. Yarala mezvalora pluvo esas 800 mm en litoro, 900 mm en Samogitia e 600 mm este de la lando. Nivas omnayare en Lituania, ordinare de oktobro til aprilo, ma en kelka yari de septembro til mayo. En 2002, la lando subisis intensa sikeso, e fairi destruktis kelka forestala regioni.
Lua precipua fluvio esas Neman (Lituane: Nemunas). Klaipėda esas lua precipua marala portuo.
EkonomioRedaktar
| Precipua artiklo: Ekonomio di Lituania |
En 2003, ante enirar Europana Uniono Lituania havis l'ekonomio kun la maxim alta kresko - 8.8% - meze la landi qui eniris EU en 2004. Til 2008, la lando duris kreskar plu kam 7% omnayare til l'ekonomiala krizo en 2009, kande la TNP kontraktis 14.74%. En 2010 la kresko esis 1.33%.
La lando mantenas granda parto di lua komerco kun altra landi del Europana Uniono. Ye la 1ma di januaro 2015, la lando abandonis Litas kom monetaro ed adoptis l'Euro.
DemografioRedaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2021, Lituania havis 2 711 566 habitanti.[5] La maxim multa (84,1%) esas Lituaniani. Poloni esis 6,6%, Rusi esis 5,8%, Bielorusi esis 1,2%, altri esis 1,1%, e 1,2% ne konocesis l'etnio.[5]
L'oficala linguo di la lando esas Lituaniana, qua parolesis kom matrala linguo da 82% de la habitantaro, segun la kontado di 2011. Rusa parolesis da 8%, Polona da 5,6%, ne informis pri linguo 3,5% de la habitantaro, e 0,9% parolis altra lingui.[5]
Pri religio en 2011, 77% esis katoliki, 4,1% esis Ortodoxa kristani, 0,8% praktikis anciena religii, 0,6% esis Luterani, 0,2% esis reformisti Evangeliala, 0,8% praktikis altra religii (Mohamedani, Judi, Greka Katolika, Karaite), 6,1% praktikis nula religio, e 10,1% ne informis pri religio.[5]
La maxim populoza urbi esas Vilnius (546 733 habitanti), Kaunas (352 279 habitanti) e Klaipeda (183 433 habitanti).
KulturoRedaktar
Lituaniana folklorala muziko apartenas a Baltika tradiciono, e havas elementi de pagana fido. Mikalojus Konstantinas Čiurlionis esas la maxim famoza Lituana piktisto e kompozisto.
LiteraturoRedaktar
Dum Mez-epoko, Lituaniana literaturo skribesis en latina linguo. Unesma verki en Lituana aparis dum la 16ma yarcento. En 1547 Martynas Mažvydas kompilis e publikigis unesma libro en Lituana, Catechismusa Prasty Szadei ("la simpla vorti di katekismo"). Altra skriptisto de ta periodo esis Mikalojus Daukša. Til la 17ma yarcento, Lituana literaturo esis precipue religiala.
Dum l'unesma duimo dil 19ma yarcento Lituana literaturo recevis forta influo de romantikismo, exemple l'autori Antanas Baranauskas, Antanas Strazdas, Simonas Stanevičius ed altri. Kande Lituania okupesis da Rusian imperio, jurnalari en latinal alfabeto interdiktesis. On mustis uzar kirila alfabeto por imprimar libri en Lituana.
Dum la 20ma yarcento aparis skriptisti quale Juozas Tumas-Vaižgantas, Antanas Vienuolis, Bernardas Brazdžionis, Vytautas Mačernis, ed altri.
MuzikoRedaktar
Folklorala muziko de Lituania apartenas a Baltika brancho, kun origini en Neolitik-epoko. La muziki celebras o parolas pri mariaji, laboro, militi, historio, ed altra temi.
Korala muziko esas mult importanta en Lituania. Nur Vilnius havas tri korala grupi qui esis premiizita dum Europana konkursi por korali.
Rock-muziko komencis populareskar dum la yari 1960a, malgre la represo de la komunista rejimo. De 1986 til 1987 komencis aparar "punk"-grupi en la lando. Dum la yari 2000a aparis kelka grupi kun influi de Britaniana pop-muziko.
SportoRedaktar
Basketbalo esas la maxim populara sporto en Lituania. Entote la lando ganis 10 medalii en EuroBasket, en mondala championkonkursi ed en Olimpiala Ludi. Multa Lituaniana basketbalisti ludis en NBA: Arvydas Sabonis, Šarūnas Marčiulionis, Žydrūnas Ilgauskas, ed altri.
Recente, natado populareskis multe. Rūta Meilutytė ganis ora medalio pri 100-metra natado por mulieri en l'Olimpiala Ludi en London, 2012.
ReferiRedaktar
- ↑ Oficialiosios statistikos portalas. URL vidita ye la 30ma di novembro 2016.
- ↑ (2008). "The Roads to Independence". Lithuania in the World. URL vidita ye la 5ma di junio 2011.
- ↑ Encarta (2009). Lithuanian Americans.
- ↑ Catholic Encyclopedia. Lithuanians in the United States.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Lithuania - The World Factbook (Angla). CIA. URL vidita ye la 4ma di junio 2021.
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda-Macedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Norda Macedonia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |