Aruba

Aruba esas insulo en Karibia ed un ek la nacioni qui formacas rejio Nederlando. Ol distas 29 km norte de Venezuelana teritorio.

Aruba Chefurbo Oranjestad Surfaco 193 km² Habitanti Denseso di habitantaro 123 702 (2023) 624 hab./km² Guberniestro Alfonso Boekhoudt Horala zono UTC-4:00 TNP (yaro) US$ 3,4 miliardi (2019) Reto https://www.government.aw/

Bazala fakti pri Aruba.

Historio

Dum la prehistorio di Aruba, existis adminime du periodi: arkaika, e nov-Aborijena o ceramik-epoko. L'arkaik okupo duris adminime dum l'unesma yarmilo, e dum ta epoko, populi transvivis de chasado, peskado e kolektado. Ta populi ne praktikis nek agrokultivo nek ceramiko, e polisis petri por facar lami, chizeli e hakili. On kredas ke ca populi ja habitis Aruba ante 2000 aK. Li desaparis posible cirkume yaro 950, poke pos l'arivo di aborijeni Arawak Caquetío, veninta de Sud-Amerika.

L'unesma Europani qui vidis l'insulo esis Amerigo Vespucci ed Alonso de Ojeda, qui postulis ol por Hispana imperio.. Amba viri deskriptis Aruba kom "insulo di giganti", pro la staturo dil indijeni Caquetío. Lia deskripto pri l'insulo stimulis lua posa koloniigo. En 1508, Alonso de Ojeda divenis l'unesma guberniestro dil insulo.

Inter 1513 e 1513, Aruba, Bonaire e Kuracao despopulizesis. Hispana kapitano Diego Salazar transferis l'aborijeni por koaktita laboro an la kontinento. Multa ek li mortis dum transporto, altri en mineyi ed altri pro epidemio di variolo en 1518. Ante 1634, la tri insuli esis parto di Hispana provinco Venezuela. Multa insuli che Karibia ne esis profitoza por Hispani, tamen li esis utila por pirati.

Hispani portis kapri, mutoni, asni ed altra animali ad Aruba. Dum la 17ma yarcento, Nederlandani kreis lua Kompanio di Westal Indii, e decidis explotar salo e kultivar sukrokano (lor monopolo de Portugalani, e pose de Hispani) en Karibia. Li konquestis Aruba en 1636, e kontrolis ol dum preske du yarcenti, til ke Britaniani okupis ol dum Napoleonala militi. Britanian okupo finis erste en 1816.

En 1927, petrolo-kompanio Royal Dutch Shell kreis komercala brancho proxim Oranjestad, ed en 1928 ol konstruktis petrolo-refinerio ibe, por distilar Venezuelana petrolo. Dum la duesma mondomilito, Arubana portui divenis importanta por suplear fuelo por la Federiti en Europa.

Politiko

Aruba esas konstitucanta monarkio del rejio Nederlando, kun interna autonomio, ecepte pri exteral aferi e defenso. La monarko Nederlandana nominas la guberniestro di Aruba por 6-yara mandato. La chefo di guvernerio esas la chefa ministro, nun Evelyn Wever-Croes.

Lua parlamento havas 1 chambro kun 21 membri. Lua membri elektesas direte dal populo por 4-yara mandato.

Geografio

Mapo di Aruba.

Kaktusi che Nacionala parko Arikok.

La reliefo di Aruba esas plana, kun basa kolini e plaji kun plaji di blanka sablo weste e sude del insulo. Lua maxim alta punto esas monto Jamanota, kun 188 metri super la marala nivelo. Aruba distas 77 kilometri weste de Kuracao e 29 km norde de la rivo di Venezuela.

La dominacanta klimato di Aruba esas miarida e varma dum tota yaro. La mezavalora yarala temperaturo varias poke e moderesas pro la suflo dil alizei, esanta inter 26,7 °C e 29,2°C en Oranjestad. La vejetantaro esas adaptata a la skarsa pluvo-quanto, e konsistas ek kaktusi, espinoza arbusti e sempreverda planti. L'insulo ne havas fluvii o lagi importanta.

La pluvoza sezono iras de la duimo di septembro til la duimo di januaro. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 470 milimetri en Oranjestad, ma povas esar infre 150 mm kande la klimato afektesas dal El-Ninyo, o superirar 1000 mm kande La-Ninya afektas la klimato.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Aruba

Demografio

Demografio di Aruba, 1961-2003

Oranjestad.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Aruba havis 123 702 habitanti. La maxim multa (66%) esas Arubaani, segun statistiki por 2010. Kolumbiani esas 9,1%, Nederlandani esas 4,3%, Dominikani 4,1%, Venezuelani 3,2%, Kuracaoani 2,2%, Haitiani 1,5%, Surinameani 1,2%, Peruani 1,1%, Chiniani 1,1%, e 6,2% esas altra etnii.

L'oficala lingui dil insulo esas Papiamento, parolata kom matrala linguo da 69,4% de la habitantaro en 2010 e Nederlandana, parolata da 6,1% de la habitantaro ye la sam yaro. Hispana parolesas da 13,7%, Angla da 7,1%, Chiniana da 1,5¨%, altri da 1,7%, e 0,4% ne informis.

Segun la sama statistiki, la religio kun la maxim granda nombro di adepti en Aruba esas katolikismo: 75,3% de la habitantaro. Protestanti esas 4,9% (inkluzanta Metodisti, Adventisti, Anglikani ed altri), testi di Jehova esas 1,7%, altra religii praktikesas da 12%, nula religio da 5,5%, e 0,5% ek la habitanti ne informis pri religio.