Irak
| Irak | ||
| جمهوريّة العراق Al-Jumhuriyah Al-Iraqiyah كۆماری عێراق Komara Iraqê | ||
|
| |
| Standardo di Irak | Blazono di Irak | |
| Nacionala himno: | ||
| Mawtini | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Bagdad | |
| · Habitanti: | 6 554 126 (2004) | |
| Precipua urbo: | Bagdad | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Araba, kurda | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Barham Salih | |
| · Chefministro: | Mustafa Al-Kadhimi | |
Surfaco: (58ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 438 317 km² | |
| · Aquo: | 1,1% % | |
Habitanti: (36ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 41 266 109[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 82,7 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Dinaro di Irak | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | IQ
| |
IRQ
| ||
368
| ||
| Reto-domeno: | .iq | |
Irak (oficale Republiko Irak) esas lando en Azia, jacanta inter Jordania weste, Siria nord-weste, Turkia norde, Iran este, e Kuwait e Saudi-Arabia sude. Lua chef-urbo e maxim populoza urbo esas Baghdad.
Irak jacas en Mezopotamia, regiono ube florifis la kulturi Sumeriana, Akadiana ed Asiriana, ed anke la rejio Babilonia. La maxim anciena sistemo pri skribo, de la 4ma yarmilo aK, trovesis en la regiono inter la fluvii Tigris ed Eufrati.
Historio
redaktar
| Precipua artiklo: Historio di Irak |
Irak ja habitesis dal Homo neanderthalensis de 60.000 til 80.000 yari ante nun. Inter 1957 e 1961 l'explorero Ralph Solecki trovis skeleti de ta epoko en la kaverno Shanidar, norde de la lando. En la kaverno anke trovesis du tombeyi de kulturo protoneolitika*. Un ek la tombeyi evis de cirkume 10.600 yari ante nun, e kontenis 35 individui.
La historial epoko di Irak fakte komencis dum l'epoko di la kulturo Uruk (4000 aK til 3100 aK), kun la fondo di multa Sumeriana urbi e la developo di skribo per piktogrami*. Sumeriani anke developis la roto, studiis matematiko, astronomio, astrologio, developis skribita legi ed organizis su en urbi-stati.
Cirkume la 18ma yarcento aK, Babilonia divenis importanta rejio en la regiono. Persiani, komandita da Cyrus, okupis la regiono dum la 6ma yarcento aK. Ol ank okupesis multafoye dal Romani, veninta de Siria.
La regiono divenis Mohamedana kalifio dum la 7ma yarcento. Dum la 8ma yarcento, Baghdad divenis lua chef-urbo. Dum la 13ma yarcento, Mongoli siejis e destruktis Baghdad.
.svg)
Otomani okupis Irak en 1535. Tamen, la militala disputo inter Persiani ed Otomani pri kontrolo di la regiono duris dum cirkume 300 yari. De 1747 til 1831, Irak kontrolesis da Mamluk-dinastio de Gruzian origino, qua obtenis del Otomani kelk autonomeso por la regiono, e supresis tribuala revolti. En 1831, l'Otomani supresis Mamluk-rejimo e prenis plena kontrolo di la regiono. La habitantaro di Irak, kalkulita en 30 milion personi dum la yaro 800, esis nur 5 milion habitanti dum la komenco dil 20ma yarcento.[2]
Pos l'Unesma mondomilito, granda parto di regiono okupesis dal Britaniani. En 1932, Irak obtenis nedependo kom monarkio, e l'emiro Faisal divenis rejulo sub la titulo Faisal la 1ma di Irak.
La monarkio en Irak duris til 1958, kande stato-stroko revokis la rejulo e proklamis la republiko. Generalo Abdul Karim Qassim asumis la povo e establisis dipomacala relati kun Sovietia. En 1979, Saddam Hussein asumis la povo kom prezidanto. Ilu militis kontre Iran de 1980 til 1988, ed en 1991 kontre Kuwait.
Saddam revokesis de la povo en 2003 e kondamnesis a mortopuniso per jibeto. Ilu mortigesis ye la 30ma di decembro 2006.
Politiko
redaktar
.jpg)
Segun la nuna konstituco adoptita ye la 15ma di oktobro 2005 pos plebicito, Irak esas Mohamedana demokratiala federala parlamentala republiko. La povo dividesas en tri branchi: exekutiva, legifala e judiciala, ed anke nedependanata komisitari.
L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanto, la chefministro e la Konsilistaro di Ministri. La prezidanto di la republiko elektesas dal Konsilistaro di Reprezentanti per 2/3 majoritato, por guvernar dum 4 yari. La chefministro esas la chefo di guvernerio, e selektesas dal chefo dil Konsilistaro di Reprezentanti.
La legifala povo konsistas ek singla chambro (la Konsilistaro di Reprezentanti), qua nun havas 325 membri, to esas, 1 deputato por singla grupo di 100 000 personi, segun establisas la nuna konstituco. La Reprezentanti elektas lia chefo, quon su ipsa selektos la chefministro di la lando.
La Federala Supra Korto di Irak (Al-Mahkamah al-Ittihādiyah al-‘Ulyā) agas quale lasta apelo-korto e determinas se ula lego esas konstituca o kontrekonstituca.
Segun la raporto Fragile States Index publikigita en 2018, Irak esis la 11ma maxim nestabila lando politikale.[3][4] L'organizuro Transparency International judikas Irak kom la 8ma maxim korupta lando de la mondo.
Geografio
redaktar
Granda parto di la lando kovresas da dezerto, ma la suli apud la fluvii Tigris ed Eufrati esas fertila. La lando havas nur 58 km di litoro.
Lua klimato esas arida kun subtropikala influo. La mezavalora temperaturi dum somero superiras 40°C, e freque superiras 48°C. Dum vintri, temperaturi rare superiras 21°C (la jornala temperaturi esas mezavalore 15°C til 19°C, kontre ke la noktala temperaturi varias de 2°C til 5°C). Ordinare, la mezavalora yarala pluvo-quanto esas infre 250 mm. Pluvas precipue dum vintrala monati. Povas nivar dum vintro an montoza regioni norde, e la vintrala temperaturi esas multe kolda.
La maxim alta monto di la lando esas Cheekha Dar, kun 3611 metri di altitudo, en Kurdistan, norde de la lando.
| Precipua artiklo: Kurdistan |
| Precipua artiklo: listo di loki en Irak |
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Irak |
Demografio
redaktar
Segun statistiki da The World Factbook por 2023, Irak havis 41 266 109 habitanti[1]. La maxim multa (75% til 80%) esas Arabi. Kurdi esas de 15% til 20% de la habitantaro.[1] Altra grupi (Turkmeni, Yezidi, Shabak, Kaka'i, Beduini, Cigani, Asiriani, Cirkasiani, Sabaeani-Mandaeani, Persiani) esas 5%.[1]
L'oficala lingui di la lando esas Araba e Kurda. Turkmena, Siriaka (Neo-Aramaika) e Armeniana ank esas oficala ube nativa parolanti de ta lingui esas la majoritato dil habitantaro.[1] Ek la habitantaro di Irak, 75% til 80% parolas l'Araba linguo, e 15% til 20% parolas la Kurda.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Mohamedana (95% til 98% de la habitantaro, di qui 64% til 69% esas Shia-Mohamedani e 29% til 34% esas Suni-Mohamedani). Kristani esas 1%, e altra religii esas adminime 1% til admaxime 4% de la habitantaro.[1]
La maxim granda urbo esas Bagdad, kun plu kam 5 milion habitanti. Altra importanta urbi esas Mosul, Basra e Irbil.
Kulturo
redaktarLa tradicionala muziko maqam transmisabas orale de generaciono a generaciono de adminime la 14ma yarcento. Ica muzikala stilo ank existas en la nordo di Afrika ed en central Azia. Dum la komenco dil 20ma yarcento la precipua Irakana muzikisti esis Judi, exemple Salima Pasha, qua obtenis granda suceso dum la yari 1930a e 1940a. Inter la moderna muzikisti qui uzas elektrala instrumenti o havas ocidentala influo di pop esas Ilham al-Madfai e la kantisti Kathem Al-Saher e Rida Al Abdullah.
La literaturo en Irak komencis dum l'epoko Sumeriana. Sumeriani inventis l'unesma skribo-sistemo konocata. La poemo pri Gilgamesh esas un ek la maxim anciena poemi konocata, skribita cirkume 2100 yari aK. Dum Mezepoko, Al-Mutanabbi (915-965), judikata kom un ek la maxim importanta poeti en Araba linguo, kompozis cirkume 300 poemi. Dum la 20ma yarcento, exempli pri importanta skriptisti esis Saadi Youssef, Fadhil Al Azzawi, Mushin Al-Ramli, Salah Al-Hamdani, Abdul Rahman Majeed al-Rubaie, e Sherko Fatah.
Futbalo esas la maxim populara sporto en Irak. La nacionala esquado di Irak esas membro di FIFA depos 1950, e la lando konkursis dum la Mondala Kupo di Futbalo di 1986. Altra populara sporti esas basketbalo e kik-boxo.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 The World Factbook - Iraq - Publikigita da CIA. URL vidita ye 3ma di novembro 2018. Idiomo: Angla.
- ↑ Population crises and cycles in history A review of the book Population Crises and Population cycles by Claire Russell and W.M.S. Russell. - Publikigita da valerieyule.com.au. ISBN: 0-9504066-5-1 URL vidita ye 17ma di agosto 2016.
- ↑ Failed States Index Scores 2018 - Publikigita da fundforpeace.org.
- ↑ The Failed States Index 2010 - Publikigita da fundforpeace.org.