Israel
| Israel | ||
| מדינת ישראל Medīnat Yisrā'el دولة إسرائيل Dawlat Isrā'īl | ||
|
| |
| Standardo di Israel | Blazono di Israel | |
| Nacionala himno: | ||
| Hatikvah | ||
.svg)
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Ierusalem | |
| · Habitanti: | 763 600 (2009) | |
| Precipua urbo: | Ierusalem | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hebrea | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Isaac Herzog | |
| · Chefministro: | Benjamin Netanyahu | |
Surfaco: (151ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 20 770[1] km² | |
| · Aquo: | ~2 % | |
Habitanti: (95ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 9 046 750[2] (2019) | |
| · Denseso di habitantaro: | 410 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Nova Shekel | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | IL
| |
ISR
| ||
376
| ||
| Reto-domeno: | .il, ישראל.* | |
Israel esas lando jacanta an westal Azia. Lu havas kom vicini Libano norde, Siria nord-este, Jordania e la regiono di Westala Rivo este, ed Egiptia e la teritorio di Gaza sud-weste. Weste jacas Mediteraneo e sude jacas la gulfo di Aqaba, che Reda maro.
Historio
| Precipua artiklo: Historio di Israel |
De 2.6 milion yari ante num til cirkume 900 mil yari ante num eventis adminime 4 epizodi di disperso di hominidi tra la regiono ube nun jacas Israel. Ta grupi originis de Afrika. Che la kaverno Jamal, an la montaro Carmel, proxim el-Tabun, multa homala restaji trovesis, inkluzite un skeleto di Homo neanderthalensis.
Dum la 2ma yarmilo aK, Kanaan, regiono nun dividita inter Israel, Libano, Palestinana teritorii, la westo di Jordania e la sudo di Siria, jacis sub Egiptiana dominaco. En antiqua epoko, Judi okupis regioni apud fluvio Nilo en Afrika, e apud fluvii Tigris ed Eufrati en Babilonia. Depos, li okupis la regiono di la nuna Israel. De 586 aK til 538 aK la regiono jacis sub Babiloniana dominaco.
En 70, Romani destruktis la templo di Ierusalem, sakra loko por Judi. Pose komencis la diasporo di judi tra la mondo. En 131 imperiestro Hadrianus rinomizis Ierusalem "Aelia Capitolina" e konstruktis templo memoriganta Romana deo Jupitero en la loko di anciena juda templo. Gradope kristanismo kreskis en la regiono.
Segun Korano, cirkume la yari 620 o 621, Muhamad facis spiritala voyajo "til la maxim distanta moskeo" - di qua la loko judikesas kom la Monto dil Templo, en Ierusalem - e retrovenis dum la sama nokto. En 634 o 636 Arabi konquestis Bizancana provinco Palaestina Prima e rinomizis ol Jund Filastin, e finis la Bizancana proskripto pri judi vivar en Ierusalem. En 691 kalifo Abd al-Malik konstruktis la templo "Kupolo di la Roko". Altra templo, Al-Aqsa-moskeo, konstruktesis en 705.
En 1099 l'unesma krucomilito konquestis Ierusalem ed establisis katolika rejio konocita kom Rejio di Ierusalem. Dum la konquesto, ambe Judi e Mohamedani sendistinge mortigesis o vendesis kom sklavi.[3] Kristani fine vinkesis en 1187 dal sultano Salah ad-Din, de Ayyubid-dinastio. La verki da Moshe ben Maimon ("Maimonides"), mediko di Salah ad-Din, havis enorma influo en juda kulturo.
De 1260 til 1291 la regiono divenis la frontiero inter la kalifio Mamluk, de Egiptia, e Mongola invaderi (kelkafoye federita kun la kristani). Sultano Qutuz, de Egiptia, fine vinkis Mongoli en Ain-Jalut-batalio, e lia sucedanto, Baibars, fine vinkis en 1291, kande krucomiliti finis.
Sub la kalifio Mamluk, la regiono divenis parto de la provinco Bilad a-Sham (nune Siria). La provinco konquestesis dal sultano Selim la 1ma di Otoman imperio en 1516-17. Juda habitanti koncentresis en l'urbi Ierusalem, Hebron, Safed e Tiberias.
En 1799 Napoléon 1ma konquestis la regiono por kurta periodo, ed stimulis Judi krear un stato. La proklamo faliis pro la vinkeso di Napoléon en Akko. En 1831 Muhammad Ali Pasha di Egiptia konquestis Otomana Siria e decidis rivivigar multa anciena regioni de Mamluk-kalifio. Lia politiki produktis l'Araba revolto di 1834. Paralele, dum la 19ma yarcento gradope kreskis la revendiki di judi en Europa pri egaleso ante la lego. Tamen, en Estala Europa, la persekuto di judi e legala restrikti augmentis, inkluzite difuzita pogromi.
En 1870 un skolo pri agrokultivala tekniki, Mikveh Israel, fondesis en Jaffa. En 1878 juda enmigranti de Rusian imperio establisis la kolonio Petah Tikva, ed en 1882 li kreis movado por helpar enmigranti krear nova kolonii. De ta yaro til 1903]] cirkume 35 000 judi ekmigris vers la nuna Israel. En 1896, Theodor Herzl publikigis Der Judenstaat (La Juda Stato) ube postulis la kreo di juda stato en respondo ad Europan antisemidismo. Ca movado divenis konocata kom Zionismo, ma judikesis suspektinda dal Otomani.
De 1904 til 1914 40 000 judi establisesis en Siria, "la duesma Aliyah (enmigro)". L'unesma kibbutz (komunitato) fondesis en 1909, da non Rusa socialisti. Dum l'unesma mondomilito multa judi luktis alonge Germana trupi kontre Rusa imperio, nam li judikis Rusa imperio enemiko di judi. Unionita Rejio serchis suporto de judi a lua milital esforco. En 1917, tra la Deklaro di Balfour, Unionita Rejio suportis fondo di "nacionala hemo" por Judi en Palestina.
Pos la vinkeso di Otoman imperio dum l'unesma yarmilo, l'administro di Palestina donesis a Britaniani, ed l'enmigro di Judi augmentis. La triesma (1919 til 1923) e la quaresma (1924-1929) Aliyah portis 100 000 plusa judi a Palestina. L'expanso di naziismo dum la yari 1930a stimulis la 5ma Aliyah, kande 250 plusa judi arivis a la regiono. To esis la precipua motivo dil Araba revolto di 1936-1939. Centi di judi e Britaniani mortigesis. Altralatere, cionista milici Irgum e Haganah mortigis 5 032 Arabi e vundis plusa altra 14 760. Britaniani komencis restriktar l'enmigro di judi a Palestina, tamen klandestina movado Aliyah Bet organizesis por posibligar l'eniro. Pos la fino di la milito, en 1947 Britania transferis governo di Palestina ad Unionita Nacioni. Arabi repulsis modelo di UN pri divido di sulo inter Israel ed Arabi.
En 1948, fondesis la nuna stato Israel. Balde komencis milto kun vicina Araba-landi - Jordania, Egiptia, Siria - qui ne aceptis la termini di la nedependo. Israel repulsis ataki ed okupis plusa teritorii kam olta di la divido-modelo da UN. En 1956 eventis la milito di Suez, kontre Egiptia. Usa e Soviet-Uniono koaktis Israel retretar de Sinai. Israelana trupi retretis, ma duris okupar Gaza, ube vivis multa Palestinani.
En 1964 fondesis l'Organizuro por Liberigo di Palestina, OLP, kun skopo obtenar nedependanta stato por Palestinani. En 1967 eventis tale nomizita Sis-dia milito. Israel okupis dum Est-Ierusalem e vasta arei de Araba landi. Membri de OLP fugis til Jordania. Lua membri komencis kaptar aeroplani ed igar teror-ataki.
En 1973, eventis tale nomizita milito dil Yon Kippur. Israel atakesis per fuzei lansita de teritorii di vicina Araba landi dum la dio di la festo "Yom Kippur", o "dio dil pardono". Israel repulsis l'ataki, ma balde divenis klara ke ol bezonis negociar pri paco por preventar nova serioza militi. Pos multa negocii, en 1979 Israel ed Egiptia paktis pri paco kun helpo da Jimmy Carter en Camp David. Israel retrodonis Sinai ad Egiptia.
En 1982, Israelana trupi komandita da Rafael Eitan siejis Beirut e koaktis OLP e lua chefo Yasser Arafat fugar a Tunizia. En 1987 komencis revolto di Palestinani, konocata kom intifada, kontre Israelan okupo en Palestina. En 1988, OLP agnoskis l'existo di Israel e repulsis oficale terorismo. En 1993, komencis sekreta negocii inter OLP ed Israel, mediacita da Norvegia en Oslo. En 1994, Yasser Arafat retrovenis de exilo. Israel e Jordania paktis pri paco. Ye la sequanta yaro, Israel ed OLP subskribis paco-pakto en Oslo. La nova governo Palestinana recevis partala respondo en guverno e sekureso di okupita arei. Tamen, ca yaro chefministro Ichak Rabin asasinesis da Judo radikala.
Paco-esforci faliis en 2000, kande kande Arafat e lora chefministro Ehud Barak ne povis paktar pri paco en Camp David. Ca yaro komencis la duesma revolto intifada.
Plu recenta eventi
En 2001, chefministro elektita Ariel Sharon decidis abandonar pakto signatita en Oslo.
- 2002 - Usa, EU, UN e Rusia relevis projeto pri paco, tale dicita voyo-mapo, quo apuntis nedependo di Palestina en 2005.
- 2003 - Pacala projeto "voyo-mapo" falis, ed Israel komencis konstruktar murego cirkum lua teritorio e lua kolonii en Palestinana teritorio.
- 2004 - Israel mortigis spritala chefo di Hamas, sheko Ahmed Yassin. Sharon deklaris ke Israel retretos de Gaza dum 2005.
- 2006 - Kosta-Rika transferas lua ambasadeyo de Ierusalem a Tel Aviv. Salvador agis same.
- 2008 - Ye la 7ma di februaro Israel diminutis furniso di elektro a Gaza.
Politiko
Israel esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal parlamento (Knesset) por 7-yara periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro. De 1996 til 2001 la parlamentani elektis lu, ma pos 2001 la prezidanto indikas la chefministro inter la membri di Knesset.
La parlamento (Knesset) havas unika chambro kun 120 membri, qui elektesas direte da la populo por 4-yara periodo en sekreta votadi. Tota Israelana civitani evanta 18 yari o plu povas votar. La konstituco di Israel aprobesis ed adoptesis en 1948.
Cionista partisi dominas lua politiko. Existas tri ideologiala grupi: la laborema cionisti (social-demokrati), la konservema cionisti e la religiala cionisti.
Geografio
Israel jacas apud Mediteraneo e, malgre lua mikra surfaco, ol havas diversa peizaji. Sude jacas la dezerto di Negev, este la regiono Galilea esas montoza, e norde jacas la kolini di Golan. La valo dil fluvio Jordan jacas en depreso di tereno konocita kom Valo di Rift Jordaniana, qua esas parto de la Granda Valo di la Fenduro. La minima altitudo di la Tero, che la Maro Mortinta, jacas ibe.
Ekonomio
| Precipua artiklo: Ekonomio di Israel |
Demografio
_-_Nebi_Shueib_Festival.jpg)
Segun statistiki de la yaro 2019, Israel havis 9 046 750 habitanti. La maxim multa (74,2%) esas Israelana Judi. Arabi esas 20,9% de la habitantaro, e ne-Araba kristani esas 4,8%.[4]
L'oficala linguo di la lando esas Hebrea. L'Araba esas oficala che Araba komunitati, e l'Angla esas larje parolata kom stranjera linguo.[5]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Judaismo, por 74,7% de la habitantaro. Mohamedani esas 17,7%, kristani esas 2%, Druzi esas 1,6%, e 4% praktikas altra religii.[5]
Kulturo
La literaturo di Israel esas precipue poezio e prozo skribita per hebrea, kom parto di la rinasko di la linguo hebrea pos la 19ma yarcento, malgre ke kelka edituri facesas en altra lingui, nome l'Araba e l'Angla. Segun lokala lego, du kopiuri de omna libri publikigita en Israel mustas depozesar en la Nacionala Biblioteko di Israel ed en la Hebrea Universitato di Ierusalem. En 1966, Shmuel Yosef Agnon kunpremiizesis per la Nobel-premio pri Literaturo ensemble kun Germana-Juda skriptistino Nelly Sachs. Notora exempli pri poeti Israelana esas Yehuda Amichai, Nathan Alterman, Leah Goldberg, e Rachel Bluwstein.
La muziko di Israel recevis multa influi de enmigranti de tota mondo. Yemenana muziko, melodii Ḥasīd-a, Araba, Greka e de altra loki de Europa, jazo, pop-muziko, reggae, hip hop e rap esas la precipua influi en la nuntempa muzikala produktado.
Referi
- ↑ sen kolini di Golan ed Est-Jerusalem
- ↑ Home page - Publikigita da Israel Central Bureau of Statistics. URL vidita ye 20ma di februaro 2017.
- ↑ "Jerusalem in the Crusader Period". Jerusalem: Life throughout the ages in a holy city - Autoro: David Eisenstadt. Dato di publikigo: marto 1997. Idiomo: Angla.
- ↑ Israel's Independence Day 2019 - Publikigita da Israel Central Bureau of Statistics. Dato di publikigo: 6ma di mayo 2019. URL vidita ye 7ma di mayo 2019.
- ↑ 5,0 5,1 Israel - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 22ma di junio 2019.