Historio di Tonga

Arkeologiala restaji montris ke l'unesma habitanti di Tonga navigis del Insuli Santa-Cruz (nun parto del Insuli Salomon) ed arivis en regiono cirkume 6 000 yari ante nun. La maxim anciena populo qua habitis l'insuli esis le Lapita. Li peskis, kultivis planti e facis ceramikajo. La periodo de cirkume 450 aK til 1865 konocesis kom Imperio Tui'Tonga, kun centro en l'insulo Tongatapu e chef-urbo en Mu'a.

Mapo montras Tonga, Fidji e Samoa.

Dum la 12ma yarcento, Tongani e lua reji, nomizita Tu'i Tonga, divenis konocita tra Pacifiko, de Niue til Samoa, til l'insulo Tikopia. Ca dinastio regnis dum plu kam 400 yari. Tamen, restas neklara se la chefi de vicina insuli konstante mantenis relati diplomacala kun Tongana suvereni.

Abel Tasman arivas en Tonga.

L'unesma Europani qui vizitis l'insuli esis Nederlandani Willem Schouten e Jacob Le Maire, en 1616. Li vizitis l'insuli Cocos e Niuatoputapu, norde del arkipelago. Ye la 21ma di januaro 1643, Abel Tasman vizitis Tongatapu e Haʻapai. Ilu mapigis multa insuli, dum lua voyajo vers Chili. Tasman baptis l'insulo Tongatapu kom t’ Eijlandt Amsterdam (insulo Amsterdam) pro lua granda quanto di vari. Ca nomo ne pluse uzesas dal historiisti.

Altra importanta vizitero esis James Cook, qua vizitis l'insuli en 1773, 1774 e 1777. Sequante, arivis l'unesma Angla misioneri en 1797, e Metodista misionero Walter Lawry en 1822. Dum ta epoko, la maxim multa Tongani konvertis su sive a katolikismo, sive a Metodismo. Misioneri de altra religii sequis, inkluzite Pentekostalisti, Mormoni, Adventisti e, plu recente, fido Bahaa.

Tāufaʻāhau (George Tupou la 1ma).

Ye la 4ma di decembro 1845 Tāufaʻāhau, pose baptita George Tupou la 1ma, unionis Tonga e formacis rejio. En 1875 ilu deklaris Tonga konstitucala monarkio. George Tupou la 1ma guvernis til la 18ma di februaro 1893, kande ilu mortis. Lua sucedinto esis lua granda-nepotulo Siaosi Tupou la 2ma (George Tupou la 2ma).

Tonga divenis Britaniana protektorato ye la 18ma di mayo 1900 pos amikeso-pakto kun Unionita Rejio, ma kontree altra insuli en Pacifiko ol ne perdis lua tradicionala monarkio. La pakto pri protektorato finis en 1970, e Tonga nedependanteskis ye la 4ma di junio sam yaro. Ol nemediate eniris Britaniana komunitato.

En julio 2010, la lando demarshis decideme por divenar konstitucala monarkio, kande Sialeʻataongo Tuʻivakanō divenis l'unesma chefministro direte elektita dal Legifala Asemblitaro.