Historio di Filipini
Parti ek un skeleto trovita en Callao, Cagayan, montris ke homi ja habitis nuna Filipini cirkume 67.000 yari ante nun. Posible, Austroneziani de la sudo di Taiwan komencis arivar en l'insuli cirkume 4.000 aK. Dum la 14ma yarcento, mohamedana religio introduktesis en la sultanio Sulu, inkluzite l'insulo Mindanao, nun parto di Filipini.
Fernão de Magalhães deskovris l'insuli en 1521. Hispani komencis lua koloniigo en 1565 e fondis Manila en 1571, qua divenis chef-urbo dil teritorio. Li anke introduktis latinal alfabeto, Gregoriala kalendario e skribita yuri, ed anke la kultivi di maizo, ananaso e chokolado de Latin-Amerika.[1]
Dum la yari 1800a, Filipina portui apertesas a mondala komerco, ed eventis chanji en Filipina socio. Multa Hispani naskinta en Filipini (criollos) e ti kun mixita acendentaro (mestizos) divenis richa. L'enfluo di Hispana e Latina kolonieri sekularigis kirki e apertis por li la guvernala ofici tradicionale okupita dal Hispani naskinta en Iberia (peninsulares). La idei pri revoluciono anke expansis tra la l'insuli. En 1872, eventis mutino di kreoli, prekursoro di Filipina revoluciono, en Cavite El Viejo.[2]
En 1898 pos Hispana-Usana milito, Filipini divenis Usana protektorato. Usa pagis 20 milion dolari kom indemno a Hispania. Do, divenis klara por Filipiniani ke Usa ne aceptos la nedependo dil insuli. Ye la 12ma di junio 1898 Emilio Aguinaldo deklaris Filipini nedependanta, ma la sequanta yaro komencis Filipinan-Usana milito, qua duris til 1902, kande l'Unesma Filipinana Republiko desaparis. La populo Moro anke komencis rebeleso en 1899 en la sudo di la lando, ma vinkesis da Usa en 1913.
Til 1935 Usana prezidanto selektis la generala guvernisto qua administris la teritorio. Ye la 8ma di februaro ta yaro la konstituco di la Republiko di Filipini aprobesis, e kreis la Komunitato di Filipini (Commonwealth of the Philippines) ankore sub Usana kontrolo, ma en preparo por futura nedependo. La konstituco anke stimulis la kreo di nacionala linguo, Filipinana, kreita sur lokala dialekti. Ye la 17ma di septembro 1935 eventis prezidantal elekti, e Manuel Quezón elektesis.
Japoniani komencis invadar l'insuli ye la 8ma di decembro 1941, dum la Duesma mondomilito. Manuel Quezon exilis su, e generalo Douglas McArthur, komandero di Usana trupi en l'extrema oriento, recevis ordini por abandonar l'insuli en marto 1942. Ye la 8ma di mayo sam yaro, Japoniani okupis komplete l'arkipelago, e l'okupo duris til la 15ma di agosto 1945, kande Japoniani perdis la milito. Dum Japonian okupo, José Paciano Laurel esis la chefo di marioneto-stato kreita dal Japoniani en Filipini.
Pos la vinkeso Japoniana, la Komunitato di Filipini riestablisesis. Prezidantal elekti eventis en aprilo 1946, e Manuel Roxas elektesis. Ye la 4ma di julio 1946 Filipini nedependanteskis de Usa. Tamen, la lando subisis politikala nestabileso, kun ataki de komunista grupi en rurala regioni. En 1953, Ramón Magsaysay elektesis prezidanto, suportita da Usa. Ilu probis nacionala rikonciliado e stimulis la populizo di regioni tradicionale habitita da Mohamedani sude de la lando per povra katoliki qui habitis norde. Malgre ke to moderis l'ekonomiala tensi en nordala regioni, la religiala enemikajo kreskis sude.
En 1965, Ferdinand Marcos asumis la povo unesmafoye, e rielektesis en 1969. Kande il impedesis pri kandidatar su triesmafoye kom prezidanto, ilu deklaris militala legaro ye la 21ma di septembro 1972 e asumis kom diktatorala povi. Ilu guvernis kune lua spozino Imelda Marcos. En 1986 eventis la Revoluciono di la Populala Povo, e Marcos aceptis disputar elekti kontre Corazón Aquino, qua vinkis. Pos la vinko di Aquino, Marcos e lua spozino abandonis Filipini por rezidar en Havayi.[3]
Corazon Aquino, vidvo dil senatano Benigno Aquino, Jr. e l'unesma prezidanto elektita pos la rejimo di Marcos, prizentis nova konstituco por Filipini, qua aprobesis en 1987. Quankam la demokratio rivivigesis, l'administrado di Aquino judikesis kom febla e nedocila, e multafoye probesis facar stato-stroki kontre el. Ca politikala problemi ed anke l'erupto di la volkano Pinatubo en 1991, frustris l'ekonomiala kresko dum elua guvernisteso.
La sequanta yaro, Fidel Valdez Ramos elektesis prezidanto, ed asumis povo ye la 30ma di junio 1992. Valdez Ramos legaligis Komunista partiso di Filipini e komencis negociar paco-pakto kun Mohamedani. En junio 1994, ilu signatis amnestio por omna rebela grupi e por la militisti akuzita pri violaco di homala yuri. Paco-pakto signatesis kun la Fronto Moro pri Nacionala Liberigo (MNLF), e 24-yara konflikto finis en Mindanao. Tamen, la diverganta grupo Islamala Fronto Moro pri Liberigo (MILF) duris la militeto por obtenar nedependo.
En 1998, Joseph Ejercito Estrada elektesis kun granda nombro di voti, nome de la maxim povra habitanti. Dum lua administrado eventis la krizo Aziana di 1998, ma Filipini rapide rekuperis su, e kreskis 3.4% en 1999. En 2000 Joseph Estrada akuzesis pri korupto e suborneso. La Supra Tribunalo di Filipini revokis Estrada ye la 20ma di januaro 2001, e Gloria Macapagal-Arroyo, lor la vice-prezidantino, asumis la povo.
Gloria Arroyo rielektesis en 2004, e guvernis til 2010. Dum elua administrado da, la kresko dil TNP augmentis de 4% en 2002 til 7% en 2007, pro la parfino di projeti pri substrukturo, exemplo la duesma lineo di la lejera treno di Manila (LRT lineo 2) e la lando eskapis l'efekti del ekonomiala krizo di 2008. Tamen, la lando subisis l'efekti di politikala skandali, exemple la denunco pri manipulado di voti dum l'elekti di 2004. En 2010, Benigno Aquino III elektesis por sucedar Gloria Arroyo. Ilu guvernis de la 30ma di junio 2010 til la 30ma di junio 2016, kande lua sucedanto, Rodrigo Duterte, asumis la povo, pos elekto.
Ye la 8ma di novembro 2016, la Supra Korto di Filipini permisis ke la restaji di Ferdinand Marcos sepultesis che Libingan ng Mga Bayani, l'oficala tombeyo por heroi Filipinani. To efektigis protesti de la habitantaro. En 2017, la guvernerio lansis programo pri developo di la substrukturo per publika kolokado. Ca programo surnomizesis Build! Build! Build!, e duras dum l'administrado di ilua sucedanto, Ferdinand Marcos Jr, surnomizita "Bongbong Marcos", qua elektesis en 2022.
Referi redaktar
- ↑ Recopilación de las Leyes de Indias. Titulo Quince. De las Audiencias y Chancillerias Reales de las Indias (1680)
- ↑ Agoncillo, Teodoro A. (1990). History of the Filipino People (8th ed.). Garotech Publishing
- ↑ Aquino, Corazon. Corazon Aquino Speaks to Fulbrighters Washington, D.C. (1996-10-11). vidita ye la 15ma di aprilo 2008