Alabama

Alabama esas stato an la sudo di Usa. Ol havas kom vicini Tennessee norde, Georgia este, Florida sude, e Mississippi weste. Sud-weste jacas Gulfo di Mexikia. Ol esas la 30ma maxim granda stato di Usa segun surfaco totala.

Alabama Stato di Usa Chefurbo Montgomery Maxim granda urbo Huntsville Surfaco 135 760 km² Habitanti Denseso di habitantaro 5 024 279 (2020) 38,4 hab./km² Guberniestro Kay Ivey Transformo en stato: 14ma di decembro 1819 Posto-kodexo abreviuro AL Reto www.alabama.gov

Bazala fakti pri Alabama.

Historio

Indijena grupi habitis Alabama mili di yari ante l'arivo dil Europani. La komerco kun nord-estala tribui de la valo dil rivero Ohio komencis dum la nomizita "epoko Burial Mound" (de cirkume 1.000 yari aK til la yaro 700), e duris til l'unesma kontakti kun l'Europani. La nomizita "kulturo Mississippi" praktikis agrokultivo e habitis la regiono de cirkume la yaro 1000 til 1600.

Kande l'Europani arivis en la regiono, ol habitesis da indijeni Cherokee, e tribui qui parolis Muskogee-lingui: le Alabama (alibamu), Chicaksaw, Chocktaw, Creek e Koasati. L'expediciono Hispana komandita da Hernando de Soto trairis l'indijena urbeto Mabila en 1540.

Usana teritorii Mississippi ed Alabama.

En 1783, la nuna komtii Baldwin e Mobile divenis parto de Hispana provinco Florida Occidental, pose parto de la kurte nedependanta Republiko West Florida, e fine parto del Teritorio Mississippi, en 1812. Ante Mississippi divenir Usana stato ye la 10ma di decembro 1817, l'esto dil teritorio, poke populoza, separesis por formacar la Teritorio Alabama, ye la 3ma di marto ta yaro. Alabama fine divenis Usana stato ye la 14ma di decembro 1819.

De 1826 til 1846, Tuscaloosa esis la chef-urbo dil stato. Ye la 30ma di januaro 1846, la legifantaro dil stato votis por transferar la chef-urbo a Montgomery, ed en decembro 1847, eventis l'unesma legifala kunsido en la nova chef-urbo.

En 1860, la stato havis 964 201 habitanti, di qui 435 080 esis sklavi. Ye la 11ma di januaro 1861, Alabama separesis de la Federuro e, pos kelka dii nedependanta, ol unionis su a la Kunfederita Stati di Amerika. Kande la milito finis en 1865, omna sklavi de la stato liberigesis da la 13ma emendo a la konstituco di Usa. Til 1868 la stato restis sub milital administrado.

Pos la milito, l'ekonomio di la stato duris dependar de kotono. Dum tale nomizita "Rikonstrukto", lokala legifisti aprobis nova konstituco por la stato, qua kreis l'unesma publika skolo ed augmentis la yuri por mulieri. Multa projeti pri chosei e ferovoyi kreesis, malgre existir suspekti pri fraudi en multa ek li. Multa rebela grupi probis supresar la liberigita sklavi e la Republikani, exemple l'originala Ku Klux Klan.

Rikonstrukto en Alabama finis en 1874, kande Demokrati itere prenis kontrolo de lokala legifala povo ed elektis guberniestro, per elekti dominacita da fraudo e violento. Li skribis nova konstituco por la stato, ed aprobis emendo qua interdiktis uzo di publika pekunio por spensar skoli ligita a religiala grupi.

En 1901 aprobesis nova konstituco por la stato, qua fakte privacis di voto-yuro omna Usani negra ed aborijena lor rezidinta en la stato, ed anke mili di povra Europana enmigranti. Por votar, on mustis pagar personala imposto ed anke demonstrar esar kapabla pri lektar e skribar. Konseque, en 1903 nur 2 980 negri darfis votar en la stato, quankam adminime 74 000 savis lektar e skribar. Kontraste, en 1900 la quanto di negri qui darfis votar esis 181 000.

Ca konstituco anke adoptis rasala segregaco en skoli. Dum la sequanta yari, altra legi augmentis la segregaco: en adoptesis separita karceri por blanki e negri, en 1915 separita hospitali, en 1928 separesis tualeteyi, hoteli e restorerii, ed en 1945 separesis la loki por vartar autobusi en autobuso-halteyi. Blanka farmisti probis stimular povra blanki votar, tamen multi ne povis facar to nam li ne povis pagar personala imposto. Cirkume 1941, la quanto di blanki qui perdis voto-yuro ja superabis la quanto di negri sen voto-yuro: 600 mil blanki kontre 520 mil negri. L'exkluzo di negri de la politiko duris til 1965, kande aprobesis federala lego pri civila yuri.

En 1982, Oscar Adams divenis l'unesma negra civitano elektita por la Supra Korto di Alabama. De la yari 1980a til nun, multa negri elektesis, sive kom sheriff (polico-chefo), sive kom deputati, sive kom urbestri en la maxim granda urbi dil stato.

Dum la 21ma yarcento kelka naturala dizastri frapis Alabama. En 2004, uragano Ivan efektigis 18-miliard-dolara domaji, ed esis un ek la maxim destruktiva naturala dizastri de la historio dil stato. En aprilo 2011, rekordo di 62 tornadi frapis la stato, e produktis entote 238 morti e multa destruktado.

Geografio

Precipua uri e chosei di Alabama.

Rezerveyo nacionala dil estuario Weeks Bay

Havanta entote 135 760 km², Alabama esas la 30ma maxim granda Usana stato segun totala surfaco. Cirkume 3/5 de lua surfaco esas planajo qua iras til la gulfo di Mexikia. La nordo dil stato essas montoza. Rivero Tennessee trairas ca regiono, e formacas granda valo. La maxim alta punto dil stato esas Monto Cheaha, kun 734 metri di altitudo. Cirkume 3,2% de la surfaco dil stato kovresas per aquo (fluvii, lagi e riveri).

Cirkume 89 000 km², o 67% de la surfaco dil stato konsistas ek foresti, partale protektata en nacionala parki e nacionala foresti, exemple nacionala militala parko Horseshoe Bend, e foresti nacionala Conecuh e Talladega. Importanta naturala marveli esas la "naturala ponto" Natural Bridge, la kaverni Cathedral Caverns en la parko samnoma, la Kaverni De Soto en Childersburg, e la kaskadi Noccalula, alta de 27 metri.

Peizajo rurala di Alabama dum printempo.

La dominacanta klimato di Alabama esas subtropikala humida (Cfa), segun la klimatala klasifikuro da Köppen. Temperaturi ordinare esas plu varma sude de la stato, pro lua proximeso kun gulfo di Mexikia. Kontree, norde e precipue nord-este de la stato, proxim Apalachi, la temperaturi esas milda. La mezavalora yarala temperaturo dil stato essas 18°C. Someri en la stato esas inter la maxim varma de Usa: la mezavalora varma temperaturi atingas 32°C en kelka regioni dil stato. Ordinare, vintri en la stato esas milda, e rare la temperaturi falas infre 0°C. La minima temperaturo ulafoye enrejistrita en la stato esis -27°C che Valley Head, dum la nokto de la 12ma til la 13ma di februaro 1899.

La monti an la nordo dil stato e la venti veninta de gulfo di Mexikia sude moderas la varmeso di la someri. En Mobile, portuala urbo situita an la gulfo di Mexikia, la mezavalora yarala temperaturo esas 19°C. Sude de la stato, tempesti eventas mezavalore dum 70 o 80 dii po yaro. Alabama, Oklahoma ed Iowa esas la stati Usana kun maxim granda quanto di eventi di tornadi kategoriizata kom F5 o EF5, la maxim forta.

Ekonomio

Dum la komenco dil yari 1960a, l'ekonomio dil stato abandonis lua tradicionala produkturi - ligno, stalo e texuro - pro agumento di exterlanda konkurenco. Tamen, Alabama beneficis del inauguro di la Centro pri Kosmala Flugo Marshall Space Flight Center qua developis fuzeo Saturn e la programo di spaco-paromi.

Industrii qui uzas multa teknologio, exemple automobilal industrio, remplasis anciena industrii dum la fino dil 20ma yarcento. Nun, industrio reprezentas importanta ekonomial agado en Alabama, tamen ol kreskis plu lente kam vicina stati Georgia e Florida. Agrokultivo (grani, arakido, kotono, maizo, soyo e sorgumo), pultri e produktado di ovi ank esas importanta ekonomial agadi.