Tajikistan
| Tajikistan | ||
| Ҷумҳурии Тоҷикистон Jumhurii Tadjikiston | ||
|
| |
| Standardo di Tajikistan | Blazono di Tajikistan | |
| Nacionala himno: | ||
| Surudi milli | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Dushanbe | |
| · Habitanti: | 554 355 (2002) | |
| Precipua urbo: | Dushanbe | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Tajikistanana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Emomalii Rahmon | |
| · Chefa ministro: | Kokhir Rasulzoda | |
Surfaco: (102ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 143 100 km² | |
| · Aquo: | 1,8 % | |
| · Totala: | 9 245 937[1] (2023) | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Somoni | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | TJ
| |
TJK
| ||
762
| ||
| Reto-domeno: | .tj | |
Tajikistan esas lando jacanta an central Azia. Ol havas kom vicini Uzbekistan nord-weste e weste, Afganistan sude, Popul-Republiko Chinia este, e Kirgizistan norde.
Bazala fakti pri Tajikistan:
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Tajikistan |
Diversa populi e kulturi habitis Tajikistan de adminime la 4ma yarmilo aK, inkluzite tale nomizita civilizuro Oxus, de cirkume 2300 aK til cirkume 1700 aK. Cirkume la yaro 500 aK, granda parto di (o posible tota) la regiono esis parto dil imperio Akemenida, anke konocita kom l'unesma Imperio Persa. Pos ke Alexandros la Magna konquestis la regiono, ol divenis parto di la rejio Greka-Baktriana. La nordo di Tajikistan esis parto di Sogdia o Sogdiana, anciena Iranana civilizuro qua formacis multa mikra stati.
Islamo introduktesis en la regiono dum la komenco dil 8ma yarcento. De 819 til 999 la regiono guvernesis dal dinastio Samanida, Persiana stato ed imperio fondita da Saman Khuda. Samanidi rinovigis Persiana kulturo ed propagis sunita islamo. L'unesma tradukuro di Korano a la Persiana facesis dum la dinastio Samanida. L'urbi Samarkand e Bukhara kreskis e divenis kulturala centri por Tajikstanana kulturo.
Dum la 19ma yarcento Rusa imperio komencis expansar su tra Central Azia. De 1864 til 1885 Rusa imperio gradope prenis kontrolo di Rusa Turkestan, regiono qua extensis su de Kazakstan til Kaspia maro e sude til la bordero kun Afganistan. Pos la Revoluciono Rusa di novembro 1917 komencis militeto kontre bolsheviki por mantenar Tajikistan nedependanta, ma pos 4-yara milito la bolsheviki vinkis, e moskei e vilaji brulesis.
En 1924, kreesis la "Republiko Socialista Sovietiana Autonoma Tajikistan".
| Precipua artiklo: Republiko Socialista Sovietiana Tajikistan |
Tajikistan nedependanteskis de Sovietia ye la 9ma di septembro 1991. L'unesma lando qua establisis ambasadeyo en Dushanbe esis Iran, en 1991. Preske nemediate pos la nedependo, komencis interna milito, kun partiseti dividita segun klani. Populi ne-Mohamedana, exemple Rusi e judi, abandonis la lando pro persekuto.
Pos finir la milito eventis elekto, e Emomalii Rahmon vinkis l'ex-chefministro Abdumalik Abdullajanov kun 58% de la voti[2]. La lando restis devastita dal milito, qua produktis cirkume 100.000 mortinti e cirkume 1,2 milion refujinti qui fugis vers vicina landi.[3] En 1997 eventis pafo-ceso.
Politiko
redaktar
Preske nemediate pos la nedependo komencis interna milito en Tajikistan, qua finis erste en 1997, e pacifika elekti eventis en 1999.
Nune Tajikistan esas oficale republiko, e havas elekti prezidantala e por la parlamento, ma nur un partiso dominacas la politiko, la Partisto Populala Demokrata di Tajikistan. De 1992 til nun, la prezidanto, qua esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio di la lando, esas Emomalii Rahmon. La chefa ministro nur esas la chefo dil ministraro, ed elektesas dal prezidanto.
La legifala povo konsistas ek la Supra Asemblitaro (Majlisi Oli) qua, pos septembro 1999, havas du chambri. L'Asemblitaro di Reprezentanti (Majlisi namoyandagon) havas 63 membri qui elektesas direte dal populo por kin-yara periodo. La Nacional Asemblitaro (Majlisi milli) havas 33 membri, di qui 25 elektesas dal deputati e 8 elektesas dal prezidanto, ambe por kin-yara periodo. La konstituco di Tajikistan adoptesis ye la 6ma di septembro 1994 ed emendesis en 1999 e 2003.
La Supra Korto esas la maxim alta korto di la lando. Altra alta korti esas la Supra Ekonomiala Korto e la Konstitucala korto. La prezidanto indikas la membri di la 3 korti, pos aprobo dal parlamento. Ank existas Militala Korto. La judiciisti de omna korti selektesas por 10-yara periodo.
Geografio
redaktar
Tajikistan esas lando senlitora, ed esas la min granda lando de Central Azia. Cirkume 93% de lua surfaco konsistas ek monti de la montaro Pamir e plua kam 50% di la lando jacas super 3.000 metri di altitudo. La maxim alta monti di la lando, kun plu kam 7.000 metri di altitudo, esas Ismoil Somoni (7.495 metri), monto Ibn Sina (7.134 metri) e monto Korzhenevskaya (7.105 metri).
La klimato di Tajikistan esas kontinentala, subtropikala e miarida, kun dezerti en kelka regioni, ed influesas dal altitudo. L'alta monti protektas la valo Fergana ed altra basa tereni de la venti del Arktiko, ma la temperaturi en la regiono povas falar infre 0°C dum plu kam 100 dii omnayare. La mezavalora temperaturi en ta basa regioni varias de 23°C til 30°C en julio (somero) til -1°C til 3°C en januaro (vintro). Este de la montaro Pamir la mezavalora temperaturi en julio varias de 5°C til 10°C, ed en januaro varias de -15°C til -20°C. La mezavalora pluvo-quanto yarala en Dushanbe esas 567,6 mm.
La precipua rivero di Tajikistan esas Amu Darya. Ensemble rivero Panj, ol formacas naturala frontiero kun Afganistan. Existas plu kam 900 riveri e rivereti en la lando longa de plu kam 10 km. La maxim vasta lago di la lando esas Kayrakkum, artificala lago rinomizita en 2016 "Maro Tajikistanana" (Баҳри Тоҷик), dal parlamento. La maxim vasta lago naturala esas Iskanderkul, qua signifikas "Lago di Alexandros".
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Tajikistan |
Tajikistan esis la maxim povra republiko di Sovietia e nun ol esas la maxim povra lando de Central Azia. Cirkume 47% de la TNP konsistas ek pekunio sendita dal ekmigranti Tajikistanana, qui laboras precipue en Rusia.[4]
Demografio
redaktar
Segun statistiki de 2023 publikigita da The World Factbook, Tajikistan havis 9 245 937 habitanti.[1] La maxim multa - 84,3%, segun statistiki de 2014 - esas Tajikistanani. Uzbekistanani esas 13,8%, e 2% apartenas ad altra etnii (Kirgizistanani, Rusi, Turkmenistanani, Tatar, edc.[1]). La quanto di Uzbeki e Rusi gradope diminutabas pro ekmigro.[5]
Tajikstanana esas l'oficala linguo, ma Rusa esas rutine uzata en komerco, aferi e komuniko. Malgre la recenta modifikuri en la legaro por ne pluse konsiderar oficala la Rusa linguo,[6] la konstituco mantenas ol kom "linguo por permisar interetniala komuniko".[7]
Malgre la povreso di la lando, preske 99,3% de Tajikistanani savas skribar e lektar.[1] La maxim multa habitantaro praktikas Mohamedana religio.
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo Dushanbe. Altra importanta urbi esas Khujanj e Kulob.
Kulturo
redaktar
.png)
Historiale, Tajikstanani e Persiani originis de la sama kulturo. Tajikstanana esas matrala linguo por plua kam 80% de la habitantaro.
La muziko tradicionala di Tajikistan esas simila ad altra muziki de Central Azia, ma la folklorala muziki de la regioni Pamir, centrala Kuhistoni e Sogdiana diferas inter li. Tradicionala perkut-instrumenti esas daf, doira e nagara.
Tradicionala centri di Tajikstanana literaturo esis l'urbi Bukhara e Samarkand, nun en Uzbekistan. Dum la Mezepoko, Abū 'Abd Allāh Ja'far ibn Muḥammad al-Rūdhakī, plu konocata kom Rudaki, esis importanta poezio qua skribis per moderna Persa alfabeto. Exempli pri moderna Tajikstanana skriptisti esas Sadriddin Ayni, Payrav Sulaymoni, Mirzo Tursunzoda, ed altri.
La nacionala sporto di Tajikistan esas gushtigiri, tipo di lukto tradicionala. Altra tradicionala sporto esas buzkashi, anke praktikata en altra landi de la regiono. La skopo di buzkashi esas grabar mortinta kapro senkapigita, eskapar del opozanti e lansar la kadavro en limitizita areo. Ordinare ol ludesas dum Nowruz (la nov-yaro Persa).
En la monti de Tajikistan praktikesas diversa sporti, exemple montoacensado, skio, snowboard, ed altri. Pri kolektiva sporti, futbalo esas multe populara en la lando. Kriketo e rugbio* anke kreskas en populareso.
La nacionala sporto di Tajikistan esas gushtigiri, formo di lukto tradicionala. Altra tradicionala sporto esas buzkashi, qua pleesas uzanta kavali, simile a poloo*.
La monti di Tajikistan ofras posiblesi por multa sportal agadi, exemple skio, montoacensado, biciklago en monti, edc. Pri kolektiva sporti moderna, la maxim populara esas futbalo.
De la nedependo di la lando til nun, quar sportisti Tadjikistanana obtenis Olimpiala medalii: luktisto Yusup Abdusalomov (l'arjenta en Beijing, 2008), judoisto Rasul Boqiev (arjenta, en Beijing), boxistino Mavzuna Chorieva (la bronza en London, 2012), e Dilshod Nazarov (ora pri disko-jetado en Rio de Janeiro, 2016).
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Tajikistan - 'The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 18ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ http://www.wrmea.com/backissues/0695/9506053.htm
- ↑ Tajikistan: rising from the ashes of civil war Unionita Nacioni
- ↑ Remittance man - Dato di publikigo: 18ma di novembro 2017.
- ↑ Russians left behind in Central Azia Robert Greenall, BBC News
- ↑ Tajikistan Drops Russian as Official Language -
- ↑ https://web.archive.org/web/20120730160948/http://www.prezident.tj/rus/konstitutsiya.htm
