Historio di Panama
Ante l'arivo di Europani en nuna Panama la regiono habitesis da Chibcha, Chocó e Cueva indijeni. Kande Hispaniana Rodrigo de Bastidas navigis de Venezuela e arivis en Panama en 1501, posible cirkume 2 milion indijeni vivis en la regiono. Bastidas exploris la litoro inter nuna Venezuela e la Gulfo di Urabá.
Cristoforo Colombo arivis en la regiono ye la 10ma di oktobro 1502, ed exploris la litoro inter nuna provinci di Bocas Del Toro e Veraguas. En 1510 explorero Vasco Núñez de Balboa fondis l'urbeto di Santa María la Antigua del Darién, la maxim anciena di la regiono. En 1513 ilu deskovris ke Panama esas istmo e ne existis marala uniono inter Atlantiko e Pacifiko. Hispaniani fondis Panama-Urbo ye la 15ma di agosto 1519, ed establisis la Real Audiencia de Panama (l'unesma reprezentero di Hispana guvernerio) ibe en 1538. Li transportis arjento ed oro de la litoro di Pacifiko tra la istmo til Karibia, ube ol esis expediita vers Europa.
Kom rezulto di la desfacileso en kontrolar vasta teritorii, la regiono di Panama esis vundebla a l'atako di pirati, quale Angliani e Nederlandani, ed anke ataki di ex-sklavi, nomizita cimarrones en Hispana linguo. De 1572 til 1573 Francis Drake atakis la regiono kun la helpo di cimarrones. En 1717 Hispania unionis Panama a la Vice Rejio di Nova-Granada.
Panama restis parto di Hispanian imperio dum preske 300 yari (1538 til 1821). En 3ma di novembro 1821 Panama divenis nedependanta de Hispania. En 28ma di novembro sam yaro, ol unionis a Nova-Granada por formacar lando nun nomizita kom Granda Kolumbia.
Dum 80 yari, la regiono esis parto di Kolumbia. Kande Kolumbiana senato rejektis la Hay-Herran kontrato, Usa decidis suportar politikala movadi por la nedependo di Panama. En 3ma di novembro 1903 Panama divenis nedependanta de Kolumbia, e signatis Hay/Bunau-Varilla kontrato kun Usa. La kontrato grantis Usana yuro por konstruktar ed explorar Panama-kanalo, qua inauguresis en 1914. En 1936 Panamana prezidanto Harmodio Arias Madrid ed Usana Franklin Delano Roosevelt signatis Arias-Roosevelt pakto, qua anulis l'ideo di Usan interveno en Panaman internal aferi.
De 1903 til 1968 Panama esis konstitucala demokratio dominacita da politikala oligarkio. Ye la 1ma di oktobro 1968 l'elektita prezidanto Arnulfo Arias Madrid asumis povo e promisis un guvernerio di "nacionala uniono" ma en 11ma di oktobro ilu renversesis da militarala stato-stroko komandita da kolonelo Omar Torrijos Herrera, qua komencis militala diktatoreso qua duris 21 yari. En 1972 Torrijos lansis nova konstituco qua konsideris il chefo di stato.
En 1977 il e Jimmy Carter signatis Torrijos-Carter pakti, pri la transfero di la suvereneso super Panama-kanalo a Panama.
En agosto 1983 4-stela generalo Manuel Antonio Noriega divenas chefo di la Nacionala Guardo, e transformis ol en Panamana defenso-trupi. Usa akuzis Noriega di komercar drugi, fraudo e korupto, e blokusis l'ekonomio di Panama. En mayo 1989 Noriega anulis la prezidantal elekto, vinkita da Guillermo Endara Galimany. Ye la 20ma di decembro sam yaro Usa invadis Panama, kaptis Noriega, e la militala diktatoreso finis. Guillermo Endara asumis povo ye la 27ma di decembro 1989.
La sucedanto di Endara, Ernesto Pérez Balladares, asumis povo ye la 1ma di septembro 1994 pos vinkar prezidantal elekto. Pérez Balladares duktis ekonomiala reformi e laboris kun Usa pri la fasonado di la pakti pri la kanalo. Ye la 1ma di septembro 1999 Mireya Moscoso, vidvo di prezidanto Arnulfo Arias Madrid, vinkis la prezidantal elekto kontre Martín Torrijos Espino, filiulo di Omar Torrijos Herrera. Moscoso probis fortigar sociala programi, specale por pueri ed yuni.
En 2004 Martín Torrijos Espino ganis prezidantal elekto. En lia prezidantala platformo, il anuncis "zero-tolerado" a korupto. Il aprobis legi ke lasis l'agi dil administro plu klara. Quankam lia propozaji pri la kombato di korupto, multa inquesti qui implikis membri del ekonomiala o politikala eliti rezultis nula.
En 2009 konservema Ricardo Martinelli ganis prezidantal elekto kun 61% de la voti ed asumis povo. Ye la 4ma di mayo 2014 l'opozanta kandidato Juan Carlos Varela vinkis la kandidato di Martinelli, José Domingo Arias, kun 39% de la voti.
Bibliografio
redaktar- Celestino A. Arauz y Patricia Pizzurno: El Panamá Hispano, 1508-1821. Panamá, 1991.
- Celestino A. Arauz, Carlos Manuel Gasteazoro y Armando Muñoz Pinzón: La Historia de Panamá en sus Textos, 2 tomos, Panamá, 1980.
- Mena García, Carmen. La Sociedad de Panamá en el siglo XVI. Excma. Diputación Provincial de Sevilla. Sección Historia, Vº Centenario del Descubrimiento de América. Sevilla, 1984. ISBN 84 500 9699 5
- Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. ISBN 1-56328-155-4. OCLC 42970390.
- Mellander, Gustavo A. (1971). The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years. Danville, Ill.: Interstate Publishers. OCLC 138568.
- Mena García, Carmen. La ciudad en un cruce de caminos: Panamá y sus orígenes urbanos. Consejo Superior de Investigaciones Científicas- Junta de Andalucía. Consejería de Cultura y Medio Ambiente. Sevilla, 1992. ISBN 84 00 072822 0
- Mena García, Carmen. Temas de Historia Panameña. Servicio de Publicaciones de la Facultad de Humanidades. Universidad de Panamá, 1996.