Wikipedio

Esperanto

internaciona linguo di L. L. Zamenhof
Commons-emblem-trademark-issue.svgNuvola apps edu mathematics-p.svg
Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol? Nuvola apps edu science.svg
Esperanto
Esperanto
Parolata en: Totamondo
Regiono:
Quanto di parolanti: de 100 000 til 2 000 000 (kom unesma e duesma linguo)
Rango:
Klasifikuro: Helpo-linguo
Oficala stando
Oficala linguo en: Esperantala asocii
Regulata da: Akademio de Esperanto
Kodexi
ISO 639-1: eo
ISO 639-2: epo
ISO 639-3: {{{Iso3}}}
Flag of Esperanto.svg
Standardo di Esperanto
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro

Esperanto, originale konocata kom Lingvo Internacia, esas la maxim difusa internaciona auxiliara linguo[1].

La nomo di la linguo venas de la pseudonimo "Doktoro Esperanto," sub qua Juda mediko Ludwig Lazarus Zamenhof publikigis en 1887 la fundamento di la linguo. La unesma versiono, la rusa, recevis censorala permiso por difuzo ye la 26ma di julio; on judikas ca dato la naskodio di Esperanto[2][3]. Ilu volis e sucesis krear facile lernebla neutra linguo, apta por uzar che internaciona komunikado. Tamen, lua emo ne esas remplasar irga altra nacionala lingui.

En 1887, nur poka homi parolis Esperanto, havinta un ek la maxim mikra linguo-komunitato en la mondo funcionante kom linguo di komunikado alternativa e kreiveso artala[4].

Prelego de Zamenhof en la 1-a monda kongreso de Esperanto en Bulonjo (1905) (helpo·info)

Quankam nula stato aceptis Esperanto kom oficala linguo, ol eniris tamen en la instruktado oficala en multa landi, exemple Hungaria e Popul-Republiko Chinia, ultre esir un ek l'oficiala lingui dil extingita Europana mikra-stato, Moresnet. Esperanto trovesas en la listo di la 30 lingui, quin instruktado aquiris prestijo en la mondo[5].

La linguo uzesas da internaciona komunitato; evalui pri la nombro di parolanti varias de 100 000 til du milioni (dependanta de linguo-nivelo). On kalkulas existar kelka mili di enaskinta parolanti[6]

Esperanto recevis plura internaciona distingi, inkluzante du rezolvi di UNESCO e susteno di konocata personi publika. Ol uzesas nun por voyajar, korespondar, interkomprenar dum internaciona renkontri e kulturala interkambii, kongresi, ciencala diskuti, originala e tradukita literaturo, muziko, teatro, cinemo, radio e televiziono brodkasto. Pro la aparo subita di virusala pandemio en la yaro 2019, la Esperanto-movemento adaptis a la Interretala epoko nova - universala kongresi e multa renkontri organizesis en la Interreto[7].

Granda parto di la vorti de Esperanto originis de lingui de ocidental Europa, kontre ke lua sintaxo e morfologio havas Slava influo. La morfemi ne chanjesas e onu povas kombinar preske senlimite li, kreante vorti kun multa semantiki. Konseque, Esperanto havas multa simileso kun lingui analitikala, exemple Angla e Chiniana linguo; kontraste, la interna strukturo di Esperanto similesas la aglutinanta lingui, exemple la Japoniana, Slava lingui o la Turka.

En 2012, la linguo esis la 64ma maxim tradukita per Google Translate[8]; En 2016, la linguo divenis tradukebla per Yandex Translate[9] e ol aparis en listi di lingui maxim lernata[10] e konocata en Hungaria[11].

HistorioRedaktar

Kande Volapük dekadis, Esperanto komencis kreesar da la Poloniana oftalmologiisto Ludwig Lazarus Zamenhof ye la fino di la yari 1870a o la komenco di la yari 1880a. Lu publikigis l'unesma gramatiko di Esperanto en julio 1887. Pose, lu developis la linguo dum cirkume dek yari. Zamenhof tradukis literaturo e skribis originala prozi e versi. La quanto di parolanti kreskis rapide dum la sequanta yardeki. La linguo komence kreskis en Rusiana Imperio, e pose extensesis aden estal Europa, e pose aden westal Europa, Amerika, Chinia e Japonia. L'unesma kongreso di Esperanto-parolanti organizesis en Boulogne-sur-Mer, en la nordo di Francia. Pose internaciona kongresi organizesis en kin kontinenti omnayare, ecepte dum la unesma e duesma mondomiliti. Generale partoprenis 2.000 til 3.000 Esperantisti en la kongresi, kelkafoye mem 6.000.

L'alfabeto e "chapelo"-literiRedaktar

Esperanto uzas la Latina alfabeto (28 literi, vice 26 kun 3 diagrami en Ido), ma kun sis plusa literi, ne trovita en altra lingui. To esas un ek la maxim kritikata punti kontre Esperanto (videz: Kritiki).

Esperanto a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k kv l m n o p ∅ r s ŝ t u ŭ v z ks
Ido a b c ch d e f g ∅ h ∅ i y j k ∅ l m n o p qu r s sh t u w v z x

Noti:

  • Mem se Esperanto probas atingar "Un litero, un sono"; ĉ, ĝ esas du soni.
  • ŭ ne havas "chapelo"-diakritiko. La diakritiko sur ŭ esas inversa.

KritikiRedaktar

 Precipua artiklo: Kritiki kontre Esperanto

Esperanto recevis depos la komenco, e anke nun, kritiki. Yen kelka punti:

  • Esperanto esas antisexuala. Multa vorti pri personi en Esperanto esas maskula di ordinara, e facas femina per adjuntas l'-in sufixo (lu ne esas sufixo por maskulo). patro (m.) -> patrino (f.), frato (m.) -> fratino (f.), edc.
  • Esperanto uzas sis plusa literi, ne trovita en altra lingui. Li esas: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ. Multa homi questionas pro quo ne chanjus ĵ ad j, e la nune j ad y (qua ne uzesas), e chanjus ŭ a w, edc, amba exempli esas trovata en Ido. Pro ke Esperanto havas lua propra literi, on bezonas specala klavaro por skribar Esperanto, e por transmisar la letri en Morse-kodexo, edc.
  • /x/ (ĥ) nur trovesas en Hispaniana e Rusiana, ma altru de altra lingui havas tre desfacileso pri pronucar la sono.
  • Esperanto havas superflua vorti de anciena lingui. kaj ed -oj/-aj esas vorti qua devenas de Anciena Greka, e ne trovesis en la nuntempala Greka (kaj en nuna pronuncesas ke, e -oj/-aj nur trovesas en la maskulala pluralo -oi, ma ne uzesas omnaloke.) Kande l'Idala vorto por kaj, e/ed, esas trovata en multa lingui (kom e, ed, et, y, i), e ne sola Latina (videz), e l'Idala vorto por -oj, -i, trovesas en Italiana, Rusa e kelka altra Slavala lingui, e Rumana.
  • Ne savata diveni. Vorti quala edzo (qua signifikas spozulo) havas nesavata divino, anke ĝi - olu. Nula lingui havas simila vorto.
  • Deveni kun mutaci. Esperanto havas vorti kom farti - standar, qua divenesas de Germaniana vorto Whohlfahrt - komforto. La vorto ne semblas la Germaniana, e ne havas sama signifiko. Whohlfahrt esas kompozata vorto (Whohl e Fahrt) e la sekundo vorto Fahrt signifikas voyajo. Do, pro ke Esperanto ne prenas l'unesma parto di la kompozata vorto, farti e fahrt esas la sama vorto, ma havas tota diferanta signifiki.
  • Adjektiva-konkordo ed akuzativo-sufixo. Esperanto uzas adjektivo-konkordo ed akuzativo-sufixo, ma amba esas superflua e nur facas la linguo plu desfacila.
  • Sistemo di deveno. Multa di la vorti di Esperanto devenas en nestrukturala voyo. L'Eperantala vorto por komprar esas aĉeti. L'Idala komprar esas de Hispaniana, Italiana vorto (comprare e comprar) e preske omna altra Latina lingui (Portugalana: comprar, Rumaniana: cumpăra edc.) havas simila vorto. Ma Esperanto aĉeti prenesis de la Franciana vorto acheter, ma Franciana esas la sola linguo kun la vorto.
  • Esperanto ne volas evolucionar. L'Esperantisti kredas ke Esperanto ne bezonas modifiko, pro ke ne volas chanjar ulo di la olda vortaro da la kreinto.

DecendantiRedaktar

 Precipua artiklo: Esperantido

Esperanto havas multa "decendanti", ofte pro ke la kritiki (videz: Kritiki). La maxim granda Esperantido esas Ido (di qua la nomo divenis de: Esperantido).

KomparoRedaktar

Hike esas la Patro nia en Esperanto.

Esperanto Ido
Patro Nia, kiu estas en la ĉielo,

sanktigata estu via nomo.
Venu via Regno.
Fariĝu via volo,
kiel en la ĉielo tiel ankaŭ sur la tero.
Nian panon ĉiutagan donu al ni hodiaŭ
kaj pardonu al ni niajn ŝuldojn,
kiel ankaŭ ni pardonas al niaj ŝuldantoj.
Kaj ne konduku nin en tenton,
sed liberigu nin de la malbono.
Amen.

Patro nia, qua esas en la cielo,

tua nomo santigesez;
tua regno advenez;
tua volo facesez
quale en la cielo, tale anke sur la tero.
Donez a ni cadie l'omnadiala pano,
e pardonez a ni nia ofensi,
quale anke ni pardonas a nia ofensanti,
e ne duktez ni aden la tento,
ma liberigez ni del malajo.
Amen.

Videz ankeRedaktar

Extera ligiliRedaktar

ReferiRedaktar

  1. ↑ Irene Galigaris, (2016), Una lingua per tutti, unu lingua di nessun paese (una ricerca sul campo sulle identitá esperantiste) - prefazione di Federico Gobbo, p.85, 106, Aracne Editrice, ISBN 978-88-548-8864-7
  2. ↑ Temas pri la 14-a di julio laŭ la malnova rusa kalendaro. La unua cenzura permeso por la manuskripto estas de la 21-a de majo (2-a de junio). La dato de la 21-a de julio menciita de Zamenhof en letero kaj citita de Albault estas proksimuma.
  3. ↑ Doe, Jane. [1979] Historio de Esperanto 1887-1912, 1913-a eldono (esperante). New York: Random House, 1979. P. 10.
  4. ↑ Nia tradukarto vekis grandan intereson en PEN, HeKo, nro 682 7-B, la 22-an de Junio 2018.
  5. ↑ Maria Majerczak, Eaquals-premio al Jagelona universitato por Esperanto-instruado, Eŭropa Bulteno, nro 160, majo 2016
  6. ↑ Smith, John (ed.) . Ethnologue: Languages of the World . 15-a edituro. Dallas, Texas: SIL International, 2005. ISBN 978-1-55671-159-6.
  7. ↑ Vidu ekzemple kalendaron ĉe eventoservo.org
  8. ↑ Blahuš, Marek (2012). “Esperanto estas la 64a lingvo ĉe Google Translate”, La Ondo de Esperanto (5 (211)). “Maŝintradukado atingis novan mejloŝtonon, kiam la 22an de februaro [2012] la plej konata interreta tradukilo Google Translate eksubtenis Esperanton kiel sian 64‑an lingvon”.
  9. ↑ https://yandex.ru/blog/translate/yandeks-perevodchik-osvoil-11-novykh-yazykov
  10. ↑ Oktatási Hivatal: Nyelvvizsga-statisztikák. Nyelvvizsgáztatási Akkreditációs Központ. Arkivigita de la originalo en 2016-07-05. Acesita en 2016-08-01.
  11. ↑ Population by language knowledge and sex (Angla) (XLS). Központi Statisztikai Hivatal.
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/w/index.php?title=Esperanto&oldid=1011225"