Volapük

Volapük
Volapük
Parolata en:	Precipue en Europa
Regiono:	{{{Regioni_di_mondo}}}
Quanto di parolanti:	20 personi^[1] (omni kom 2ma linguo)
Rango:	{{{Rango}}}
Klasifikuro:	• Konstruktita linguo • Helpolinguo • Volapük
Oficala stando
Oficala linguo en:	{{{Ube_esas_oficala}}}
Regulata da:	Kadäm Volapüka
Kodexi
ISO 639-1:	vo
ISO 639-2:	vol
ISO 639-3:	{{{Iso3}}}
Extenseso dil {{{nomo}}}
Videz anke: Artificala lingui – Linguaro

Volapük esas artificala linguo kreita en 1879-1880 da Johann Martin Schleyer. La linguo populareskis dum la fino dil 19ma yarcento: en 1889 on kalkulis ke existis 25 jurnali e 283 klubi en tota mondo en o pri Volapük, e 316 libri en 25 lingui^[2].

Historio

Menade bal, püki bal - Un homaro, un linguo

Schleyer publikigis unesmafoye skiso pri Volapük en mayo 1879 en Sionsharfe, katolika revuo pri poezio di qua il esis edituro. To sequesis en 1880 per libro en la Germana. Schleyer propre ne skribis libri pri Volapük en altra lingui, ma altra skriptisti balde facis to.

L'unesma internaciona kongreso di Volapük eventis en Friedrichshafen, en 1884, e la duesma en München, en 1887. La linguo parolita en la kongresi esis Germana, ma dum la triesma kongreso (Paris, 1889) Volapük esis la sola linguo uzata. Camomente, la linguo kreita da Scheleyer esis en lua punto di maxima populareso, kun 283 asociuri, 25 periodala publikaji en o pri Volapük e 316 texto-libri en 25 lingui. L'Internaciona Akademio pri Volapük (Kadäm bevünetik Volapüka) kreesis en 1887 por konservar e perfektigar la linguo.

Ma esis precise dum la triesma kongreso kande komencis la dekado di lua movado. To eventis pro la diferi inter la sektori qui volis reformi, duktita da Auguste Kerckhoffs, prezidanto dil Akademio, e la sektoro plu konservema qui ne volis chanji, guidita da Schleyer, qua judikis Volapük kom lua proprieto, e konseque ne agnoskis l'autoritato dil Akademio. To stimulis divergi en la movado e granda perdo di suporto, nam multa sequinti komencis lernar Esperanto, aparinta en 1887.

Dum la yari 1920a, Nederlandano Arie de Jong reformis la linguo kun la helpo di lua poka parolanti, e prizentis reformo en 1931. La nova reformita versiono aceptesis da omni ed uzesas til nun. De Jong simplifikis la gramatiko, eliminis verbala formi poke uzita ed anke certa "sexuismo"* en pronomi ed verbala desinenci. Il anke introduktis la fonemo /r/ por facar kelka morfemi plu agnoskebla; exemple, gletik (granda) divenis gretik.

Pro la laboro di Arie de Jong, Volapük riaparis en Nederlando e Germania, ma la represo dum Naziismo esis frapo di qua Volapük ne povis rekuperar. Nun kalkulesas ke existas poka deki di parolanti, la maxim multa Esperantisti interesita pri l'origino dil artificala lingui. Tamen, sempre existabas komunitati di parolanti del epoko di Schleyer til nun, oficale duktata per sencesa intersequita cifals (duktisti).

Gramatiko

Volapük notigas per signaro. Ol uzas latinida literi, exemple q w, e komence ol ne havis litero r. En la sequanta listo, la pronunci esas segun l'Internaciona Fonetikal Alfabeto:

a /a/, ä /æ/ od /ɛ/, b /b/, c /tʃ/ o /dʒ/,

d /d/, e /e/, f /f/, g /g/, h /h/,

i /i/, j /ʃ/ o /ʒ/, k /k/, l /l/,

m /m/, n /n/, o /o/, ö /ø/, p /p/,

r /r/, s /s/ o /z/, t /t/, u /u/, ü /y/,

v /v/, x /ks/ o /gz/, y /j/, z /ts/ o /dz/

L'acento esas en la lasta silabo.

Volapuko II, la revizio da De Jong, adoptis la fonemo "r", e chanjis kelka (ma ne la maxim freque uzata) vorti qua originale havis "l", pro ke li divenus plu rikonocebla. Exemple, en l'originala Volapük "lilöm" (= "pluvo") divenis moderne "rein" (de l'Angla "rain").

Artiklo

L'artiklo uzesas nur ante stranjera vorti, ed esas:

el: neutrala formo
hiel: maskulala formo
jiel: hominala formo

Exemple:

(el) Friedrich
ela Friedrich - de Friederich
ele Friedrich - a Friedrich
eli Friedrich - Friedrich (akuzativo)
o (el) Friedrich! - (ho) Friedrich!

Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol?

Ica artiklo bezonas traduko (tote o parte). Se vu savas la linguo ke lu esis skribita en, ne esez hezitenda helpar ni tradukar lo.

Nomo

Quale en la Germana, la nomi en Volapük havas quar kazi: nominativo, akuzativo, genitivo e dativo. En kompozita vorti, l'unesma parto dil kompono separas ordinare di l'altra per genitiva terminado -a, exemple: Vola-pük "dil-mondo linguo". Quankam, la fini di l'altra kazi (-e dativo, -i akuzativo) ulatempe uzesas, o la radiki aglutinesas en nominativo, sen separata vokalo.

Deklinado dil nomo

Volapüka deklinado	Singularo	Pluralo
Nominativo	vol - mondo	vols - mondi
Genitivo	vola - dil mondo	volas - dil mondi
Dativo	vole - al mondo	voles - al mondi
Akusativo	voli - mondo(n)	volis - mondi(n)

Adjektivo

La dezinenco di adjektivi sempre esas -ik. Exemple:

Gud: Bono.
Gudik: Bona.

Ordinare, l'adjektivi skribesas pos substantivi. Tamen, se skribita ante substantivi, o separita de substantivi per altra vorti, li varias segun nombro e kazo.

Exemple:

buk jönik=bela libro;
bukas jönik, jönikas bukas=de (la) bela libri.

Komparo di adjektivi formacita per -um ed -ün.

gudik=bona, gudikum=plu bona, gudikün=maxim bona
jönik=bela, jönikum=plu bela, jönikün=maxim bela

Adverbi

Adverbi povas formacesar uzanta -o (ed en certa kazi di -ao ed -io) ek altra vorti.

deto=dextre, detao=de dextre, detio=dextre (akuzativo), ...
gudiko=bone, gudikumo=plu bone, gudiküno=maxim bone;
jöniko=bele, jönikumo=plu bele, jöniküno=maxim bele; ...

Originala formi

Si: Yes	No: Ne
Is: Hik	Us: Ibe	Nesuno: Tard	Mödo: Beaucoup
Kiüp?: Kande?	Diso: Sube	Ya: Déjà	Nemödo: Peu.
Kiöp? Ube?	Dono: En bas	Poso: Ensuite	Veno: Très
Kikod? Pro quo?	Löpo: En haut	Täno: Alors	Te: Seulement
Liko? Quale?	Suso: Sure	Fino: Enfin	Ti: Presque
Evelo: Nulatempe	Nebo: Preter	Ai: Omnatempe	Säto: Assez
Nevelo: Ne jamais.	I: Anke	Ai: Omnatempe	Säto: Assez
Ofen: Ofte	Plu: Plu	Nu: Maintenant	Viso: opozite, kontre
Suno: Tôt	Ino: Interne	Ba: forsan	Za: À peu près

Prepozicioni

Al: À, vers	Nebü: À côté de	Bifü: Devant	Nen: Sans
De: De	Po: dop	Dis: Sous	Pos: Après
Du: Pendant	Se: De, hors	Fa: Par	Segun: segun
In: Dans	Sis: Depuis	Jü: Jusque	Su: Sur
Ko: Avec	Ta: Contre	Lä: Près de	Zi: Autour de

Konjuncioni

Ab: Ma	If: Se	Bi: pro ke	Jüs: Til ke
Das: Ke	Kludo: do	Dat: por ke	Na: pos ke
Do: quankam	Ni: nek	Du: dum ke	Sis: depos ke
E: e	U: o	I: anke	Ven: kande
Ibo: pro	Yed: tamen

Pronomi

La pronomi komencas kun o- ed esas:

ob = me

ol = tu

or = vu (polita formo singulara)

om = ilu (uzata por omna vorti maskula)

of = elu (uzata por omna vivanti, di qui la femineco savesas. Se on parolas pri animalo ignorante la genro, on uzas om)

os = neutro ne-person-ala

on = neutro ye la signifiko di onu kolektala

ok = su

Por krear le plurala pronomo nominative on rajuntas s:

obs = ni

ols = vi

oms = ili

ofs = eli

Ta pronomi deklinesas:

oba = di me, obas = di ni

obe = ad me, obes = ad ni

obi = me(n), obis = ni(n)

e formacas la personala pronomi kun la sufixo -ik

obik = mea, obikel = la mea

obsik = nia, obsikel = la nia

La sufixo dil infinitivo verbala esas -ön (ek la Germana -en). Por konjugar, esas suficanta remplasar la dezinenco di linfinitivo por le korespondanta pronomo nominative:

binön = esar, binob = me esas, binol = tu esas, binom = il esas, binof = el esas,

binobs = ni esas, binols = vi esas, binoms = ili esas, binofs = eli esas.

binom gretik = il es granda

binos gudik = es bona

Exemplo pti verbala konjugado

Hike, on povas vidar la verbo lenotön ("notifikar"), konjugata (aktiva formo).

Modelo di Konjugado
Verbo *lenotön* (radiko: *lenot-*)
		Simpla formo						Kompozata formo
Infinitivo		lenotön						avoir chanté
Gerundio		en chantant						en ayant chanté
Participo prezenta		chantant						elenol ?
Pasinta participo		chanté						—
Modo	Tiempo	Ob	Ol	Om	Of	Os	On	Obs	Ols	Oms
Indikativo	Presente	lenotob	lenotol	lenotom	lenotof	lenotos	lenoton	lenotobs	lenotols	lenotoms
	neperfekta preterito	älenotob	älenotol	älenotom	älenotof	älenotos	älenoton	älenotobs	älenotols	älenotoms
	Pasinto	elenotob	elenotol	elenotom	elenotof	elenotos	elenoton	elenotobs	elenotols	elenotoms
	Antea Pasinto	ilenotob	ilenotol	ilenotom	ilenotof	ilenotos	ilenoton	ilenotobs	ilenotols	ilenotoms
	Futuro	olenotob	olenotol	olenotom	olenotof	olenotos	olenoton	olenotobs	olenotols	olenotoms
	Antea Futuro	ulenotob	ulenotol	ulenotom	ulenotof	ulenotos	ulenoton	ulenotobs	ulenotols	ulenotoms
Kondicionalo	Kondicionalo prizenta	lenotoböv	lenotolöv	lenotomöv	lenotoföv	lenotosöv	lenotonöv	lenotobsöv	lenotolsöv	lenotomsöv
	Neperfekta kondicionalo	älenotoböv	älenotolöv	älenotomöv	älenotoföv	älenotosöv	älenotonöv	älenotobsöv	älenotolsöv	älenotomsöv
	Antea Kondicionalo	elenotoböv	elenotolöv	elenotomöv	elenotoföv	elenotosöv	elenotonöv	elenotobsöv	elenotolsöv	elenotomsöv
	Kondicionalo Antea	ilenotoböv	ilenotolöv	ilenotomöv	ilenotoföv	ilenotosöv	ilenotonöv	ilenotobsöv	ilenotolsöv	ilenotomsöv
	Kondicionalo Futura	olenotoböv	olenotolöv	olenotomöv	olenotoföv	olenotosöv	olenotonöv	olenotobsöv	olenotolsöv	olenotomsöv
	Kondicionalo Antea Futuro	ulenotoböv	ulenotolöv	ulenotomöv	ulenotoföv	ulenotosöv	ulenotonöv	ulenotobsöv	ulenotolsöv	ulenotomsöv
Volitivo	prizenta	lenotob-la	lenotol-la	lenotom-la	lenotof-la	lenotos-la	lenoton-la	lenotobs-la	lenotols-la	lenotoms-la
	Pasinto Imperfekta	älenotob-la	älenotol-la	älenotom-la	älenotof-la	älenotos-la	älenoton-la	älenotobs-la	älenotols-la	älenotoms-la
	Pasinto Antea	elenotob-la	elenotol-la	elenotom-la	elenotof-la	elenotos-la	elenoton-la	elenotobs-la	elenotols-la	elenotoms-la
	preterito plusquamperfekto	ilenotob-la	ilenotol-la	ilenotom-la	ilenotof-la	ilenotos-la	ilenoton-la	ilenotobs-la	ilenotols-la	ilenotoms-la
Imperativo	prizenta	lenotoböd	lenotolöd	lenotomöd	lenotoföd	lenotosöd	lenotonöd	lenotobsöd	lenotolsöd	lenotomsöd
Imperativo	Antea	elenotoböd	elenotolöd	elenotomöd	elenotoföd	elenotosöd	elenotonöd	elenotobsöd	elenotolsöd	elenotomsöd

Hike, on povas vidar la verbo palenotön ("notifikesar"), konjugata (pasiva formo).

Modelo di Konjugado
Verbo *palenotön* (radiko: *-lenot-*)
		Simpla formo						Kompozata formo
Infinitivo		palenotön						avoir chanté
Gerundio		en chantant						en ayant chanté
Participo prezenta		chantant						elenol ?
Pasinta participo		chanté						—
Modo	Tiempo	Ob	Ol	Om	Of	Os	On	Obs	Ols	Oms
Indikativo	Presente	palenotob	palenotol	palenotom	palenotof	palenotos	palenoton	palenotobs	palenotols	palenotoms
	neperfekta preterito	pälenotob	pälenotol	pälenotom	pälenotof	pälenotos	pälenoton	pälenotobs	pälenotols	pälenotoms
	pasinta Simple	pelenotob	pelenotol	pelenotom	pelenotof	pelenotos	pelenoton	pelenotobs	pelenotols	pelenotoms
	preterito plusquamperfekto	pilenotob	pilenotol	pilenotom	pilenotof	pilenotos	pilenoton	pilenotobs	pilenotols	pilenotoms
	Futuro	polenotob	polenotol	polenotom	polenotof	polenotos	polenoton	polenotobs	polenotols	polenotoms
	Antea futuro	pulenotob	pulenotol	pulenotom	pulenotof	pulenotos	pulenoton	pulenotobs	pulenotols	pulenotoms
Kondicionalo	Kondicionalo prizenta	palenotoböv	palenotolöv	palenotomöv	palenotoföv	palenotosöv	palenotonöv	palenotobsöv	palenotolsöv	palenotomsöv
	Kondicionalo Imperfecto	pälenotoböv	pälenotolöv	pälenotomöv	pälenotoföv	pälenotosöv	älenotonöv	pälenotobsöv	pälenotolsöv	pälenotomsöv
	Kondicionalo Perfecto	pelenotoböv	pelenotolöv	pelenotomöv	pelenotoföv	pelenotosöv	pelenotonöv	pelenotobsöv	pelenotolsöv	pelenotomsöv
	Kondicionalo plusquamperfekto	pilenotoböv	pilenotolöv	pilenotomöv	pilenotoföv	pilenotosöv	pilenotonöv	pilenotobsöv	pilenotolsöv	pilenotomsöv
	Kondicionalo Futuro	polenotoböv	polenotolöv	polenotomöv	polenotoföv	polenotosöv	polenotonöv	polenotobsöv	polenotolsöv	polenotomsöv
	Kondicionalo futuro perfekta	pulenotoböv	pulenotolöv	pulenotomöv	pulenotoföv	pulenotosöv	pulenotonöv	pulenotobsöv	pulenotolsöv	pulenotomsöv
Subjuntivo	Prezento	palenotob-la	palenotol-la	palenotom-la	palenotof-la	palenotos-la	palenoton-la	palenotobs-la	palenotols-la	palenotoms-la
	Neperfekta preterito	pälenotob-la	pälenotol-la	pälenotom-la	pälenotof-la	pälenotos-la	pälenoton-la	pälenotobs-la	pälenotols-la	pälenotoms-la
	Perfekta preterito	pelenotob-la	pelenotol-la	pelenotom-la	pelenotof-la	pelenotos-la	pelenoton-la	pelenotobs-la	pelenotols-la	pelenotoms-la
	preterito plusquamperfekto	pilenotob-la	pilenotol-la	pilenotom-la	pilenotof-la	pilenotos-la	pilenoton-la	pilenotobs-la	pilenotols-la	pilenotoms-la
Imperativo	Presente	palenotoböd	palenotolöd	palenotomöd	palenotoföd	palenotosöd	palenotonöd	palenotobsöd	palenotolsöd	palenotomsöd
Imperativo	pasinta	pelenotoböd	pelenotolöd	pelenotomöd	pelenotoföd	pelenotosöd	pelenotonöd	pelenotobsöd	pelenotolsöd	pelenotomsöd

Vorto-kreado

Vorto kompozesas da radiko, qua povas recevar prefixi e sufixi, ma anke povas kompozesar ek du o plura radiki.

VOLAPÜK = universala linguo, da VOL = mondo e PÜK = linguo.

Kande multa raidki ko-existas en sama vorto, on metas la vorto que donacas la precipua ideo al fino. L'artikulado facas omnatempe adjuntanta la letro A (marko di genitivo).

pokamon = argent de poche

monapok = Poche d'argent

Mon signifikas pekunio, pok, posho.

Kelka radiki:

Cherpita de Latinida lingui:

DOL: doloro, FLUM: fluvio, KAP: kapo, MILAG: marvelo, SAP: sajeso.

Cherpita de Germana lingui:

ek la Germana:

FAD: filo, FEL: agro, JÖN: beleso, KET: kateno

e l'Angla:

BEG: prego, KLOT: robo, SMOK: fumuro, TIM: tempo.

Kelka prefixi:

BE: plufortigas l'ideo di verbo. BEKLOTÖN: revétir, de KLOTÖN: vétir. BELIFÖN: animer, de LIFÖN: vivre.

DA: transformas neutrala verbi en aktiva verbi. DATIKÖN: imaginar, de TIKÖN: pensar.

GE: korespondes al Franciana re, a l'Angliana back. GEPÜKÖN: respondar, de PÜKÖN: parolar.

LE: plufortigas l'ideo du radikaro. LEDIB: abîme, de DIB: profondeur.

LU: esas pejorativo. LUGOD: idolo, de GOD: deo.

NE: donacas negativa o privativa senso. NEFLEN: enemiko, de FLEN: amiko

SMA: donas l'ideo di plu mikra. SMABEL: monteto, de BEL: monto.

OF: formacas la feminino. OFBLOD: fratino, de BLOD: frato.

BEVÜ: esas INTER, o ENTRE en la Franciana. BEVÜNETIK: internaciona, de NETIK: naciona.

SE: donacas l'ideo di ekirar. SEGOLÖN: ekirar, de GOLÖN: irar.

ZI: donacas l'ideo di "cirkume". ZIGOLÖN: cirkumirar, de GOLÖN: irar.

Kelka sufixi:

EL: indikas la habitantaro di la lando, regiono, urbo. FLENTEL: Franciano, di FLENT: Francia.

EL: anke indikas la persono okupata pri l'afero indikita per la radikaro. MITEL: boucher, de MIT: viande.

AN: indikas anke la persono, sen ideo di aktiveso. BÄLEDAN: vieillard, de BÄLED: âge.

ÄB: indikas la persono, kun l'ideo di pasiveso. JELÄB: protégé, de JEL: amour.

AF: indikas l'animali. JALAF: krustaceo, de JAL: kuraso.

EN: indikas las mestieri o l'industrio. BILEN: mamosustenilo, de BIL: biro.

ÖP: indikas la kin parti dil mondo o determinita posto. YULÖP: Europe. KAFÖP: café (bar), de KAF: café (boisson).

EM ed ÖM indikas kolektivi. BLEDEM: foliaro, de BLED: folio. GADÖM: gardena utensilaro, de GAD: gardeno.

IK: formacas adjektivi, ed IKO, adverbio, ek radikaro. FAMIK: glorioza, FAMIKO: glorieusement, de FAM: glorio.

Cifri

La cifri di 1 a 9 komencas e finas en konsonanto. La fina konsonanto sempre esas l. On povas observar la sequo di a e i o u ä ö ü, nun la cifro 7 esas eceptajo, kun interpozita e.

bal = 1

tel = 2

kil = 3

fol = 4

lul = 5

mäl = 6

vel = 7

jöl = 8

zül = 9

Adjuntanta s, on havas la korespondanta deki, exemple:

10 esas bals, e 60 esas mäls.

Por formacar la nombri de 10 til 99, on interpozas e (e od ed avan vorto komencanta en konsonanto signifikas et):

73 esas velsekil

(bal)tum = 100

(bal)tumbal = 101

(bal)tumtelsekil = 123

kiltummälsefol = 364

mil = 1.000

telmil kiltumfolselul = 2.345

balsmil = 10.000

balion = 1.000.000

folbalion jöltumvelsemälmil kiltumtelsezül = 4.876.329

telion = 1.000.000.000

Bims gretik lul = kin grand arbori

Uzado di la vorto Volapük en altra lingui

La vorto Volapük anke signifikas "sensencajo" e "linguacho" en certa lingui, exemple Dana, en la frazo Det er det rene volapyk for mig ("Ol esas pura Volapük por me"). En Esperanto, "Volapukaĵo" esas anke termo por indikar "sensencajo" e la frazo Tio estas volapukaĵo al mi ("To esas Volapükajo por me") uzesa quale en l'Angla frazo: "It's Greek to me".

Referi

Extera ligili

[1] Why I Learned a Universal Language No One Speaks - Paul LaFarge, Village Voice, 1ma di agosto 2000 -

[2] Handbook on Volapük

[1]

[2]