Tirol (stato)

Tirol (germana: Tirol, italiana: Tirolo) esas federala stato (Bundesland) en westala Austria.

Tirol Chefurbo Innsbruck Surfaco 12 640,17 km² Habitanti Denseso di habitantaro 746 153 (2017) 59 hab./km² Guberniestro Günther Platter (ÖVP) Horala zono UTC+1 (UTC+2 dum la somero) Reto www.tirol.gv.at

Ol konsistas ek la austriana parto dil historiala Princala Komtio di Tirol.  Ol esas parto del hodiala Euroregiono Tirol–Sud-Tirol–Trentino (kun Sud-Tirol e Trentino en Italia).  La chefurbo di Tirol esas Innsbruck.

Geografio

La stato Tirol esas separita aden du parti, dividita da 7-kilometra larja strio.  La plu granda teritorio nomesas Nord-Tirol (Nordtirol) e la plu mikra nomesas Est-Tirol (Osttirol).  La vicina austriana stato Salzburg jacas este, e sude Tirol  havas frontiero kun la italiana provinco Sud-Tirol qua esis parto dil Austro-Hungarian Imperio ante la Unesma Mondo-Milito.  Kun ter-areo 12.683,85 km², Tirol esas la triesma maxim granda stato en Austria.

Stato Tirol havas frontieri kun la federala stato Salzburg este e Vorarlberg weste.  Norde, ol adjuntas la germana stato Bavaria; sude, ol havas frontieri kun la italiana provinco Sud-Tirol e la suisa kantono Graubünden.  Est-Tirol anke havas frontieri kun la federala stato Karintia (Kärnten) este ed italiana provinco Belluno (Veneto) sude.

La teritorio dil stato situesas tote en la Estala Alpi ye la Brenner-defileo.  La max alta monto en la stato esas la Großglockner, parto dil kateno Hohe Tauern an la frontiero kun Kärnten.  Olua alteso esas 3797m, pro to ol esas la max alta monto en Austria.

La chefurbo, Innsbruck, konocesas pro sua universitato, ed aparte pro medicino.  Stato Tirol esas populara pro sua famoza ski-vakanceyi, qui inkluzas Kitzbühel, Ischgl e St. Anton. Altra urbi en la stato inkluzas Kufstein, Telfs, Schwaz, Wörgl e Zirl.

Historio

En anciena tempo, la regiono dividesis inter la Romana provinci Raetia (sinistre del rivero Inn) e Noricum.  De la meza-6ma yarcento, habitis ibe Germanala Bavarii-tribui.  Dum la frua Mezepoko ol formacis la sudala parto dil dukio di Bavaria, til ke la Komti di Tirol atingis imperial nemediateso pos la ektronigo dil Bavariana duko Henrik la 10ma di Bavaria en 1138, e lia posedaji formacis stato dil Santa Romana Imperio.

Edifico en Innsbruck

Kande la Komti dif Tirol parmortis en 1253, lia domeni heredesis da la Meinhardiner-Komti di Görz.  En 1271, la Tirolana posedaji dividesis inter Komto Meinhard II di Görz e lua fratulo Albert I, qua prenis la tero di Est-Tirol cirkum Lienz ed atachis ol a sua posedaji cirkum Gorizia.

La lasta Tirolana komtino dil Meinhardiner-Dinastio, Margaret, legacis sua havaji al Habsburg-duko Rudolf IV di Austria en 1363.  En 1420, la komtala rezideyo rilokizesis de Merano ad Innsbruck.  La Tirolana landi riunionesis kande le Habsburg heredis la domeni dil olima Komti di Görz en 1500.

Dum la germana mediatigo en 1803, la princo-episkopii di Trent e Brixen sekularigesis e kombinesis aden la Komtio di Tirol (qua nextayare divenis parto dil Austrian Imperio), ma Tirol cedesis al Rejio di Bavaria en 1805. Pose, Sud-Tirol cedesis al Rejio di Italia, kliento-stato dil Unesma Franca Imperio, ma Bavaria en 1810.  Pos la vinkeso di Napoleon, tota Tirol retrodonesis ad Austria en 1814.

Tirol esis Kronland (rejala teritorio) di Austria-Hungaria de 1867.  La Komtio di Tirol lore preteriris la frontieri dil hodiala stato, inkluzanta Nord-Tirol ed Est-Tirol; Sud-Tirol e Trentino (Welschtirol) ultre tri municipi, hodie parto dil adjacanta Provinco Belluno.  Pos la Unesma Mondo-Milito, ta landi divenis parto dil Rejio di Italia segun la Pakto di London di 1915 e la Pakto di Saint Germain.  Depos novembro 1918 ol okupesis da 20-22000 sodati dil italian armeo.

Pos la Duesma Mondo-Milito, Tirol guvernesis da Francia til ke Austria riganis nedependo en 1955.

Transporto

Innsbruck

Tirol esas longe centrala nabo por europana longa-dista voyi e tale transito-lando por trans-europana komerco trans la Alpi.  Dum la 1ma yarcento aK Tirol havis un ek la max importanta nord-sud-ligi dil Romana Imperio, la Via Claudia Augusta.  Romana stradi transiris Tirol de Po-Planajo en nunadia Italia, sequis la voyo dil Etsch ed Eisack en nuna Sud-Tirol trans la Brenner, e lore sequis la norda Wipp-valo a Hall.  De ibe stradi bifurkis alonge la rivero Inn.  La Via Raetia iris adweste ed adsur Seefeld-Platajo, ube ol transiris aden Bavaria, ube Scharnitz esas hodie.  La Porta Claudia, konstruktita en la frua 17ma yarcento esas fortifkuro qua emfazas l'importo dil strado en la frua Moderna Periodo.

Hodie Tirol havas internaciona strado-, fervoyo- ed aero-konekti.  Innsbruck-Aeroportuo esas la internaciona aeroportuo.  Pluse esas plura plu mikra aeroportui en diversa loki quala St. Johann en Tirol, Höfen en la Außerfern, o Langkampfen.

La strado S16 ligas Tirol a Vorarlberg. Granda parto di la strado esas en tunelo sub l'Arlberg, di qua konstruktado komencis ye la 5ma di julio 1974. Fervoyala tunelo sub l’Arlberg ja existis, apertita en 1884. La sinuoza voyo por vehili tra la defileo di Arlberg esis hazardoza dum vintro, pro la posibleso di avalanchi. La tunelo kompletigesis en decembro 1978; la longeso esas cirkume 14 km. Ol desegnesis por portar 1800 vehili dum horo.

Distrikti dil stato

Le regioni per simboli.

Distrikti e statutala urbo

nomo	surfaco (km²)	habitanti 1ma di januaro 2023	automobilo- kodexo
1. Innsbruck	104,91	131 358	I
2. Innsbruck-Land	1990,17	184 741	IL
3. Imst	1724,96	62 443	IM
4. Kitzbühel	1163,30	65 770	KB
5. Kufstein	969,97	113 090	KU
6. Landeck	1595,14	44 930	LA
7. Lienz	2 020,08	48 854	LZ
8. Reutte	1 236,67	33 607	RE
9. Schwaz	1 843,18	86 511	SZ