Lima

Lima
Kelk imaji pri Lima.
Standardo	Blazono
Lando:	Peru
Informo:
Fondita ye:	18ma di januaro 1535
Latitudo:	12°02'06" S
Longitudo:	77°01'07" W
Altitudo:	154 m
Surfaco:	2672 km²
Habitanti:	9 556 256 (2015)
Denseso di habitantaro:	2854,3 hab./km²
Horala zono:	UTC-5
Urbestro:	Jorge Muñoz (2019-2022)
Mapo:
Oficala retosituo:
www.munlima.gob.pe

Lima esas la chef-urbo e maxim populoza urbo di Peru e la 2ma maxim populoza urbo di Sud-Amerika, dop Sao Paulo. Segun statistiki de 2015, ol havis 9 556 256 habitanti. Lua tota surfaco esas 2672 km². Kun Callao, ol formacas kontigua metropolala regiono ube rezidas cirkume 1/3 de la habitantaro di Peru.

Edifici en la quartero San Isidro, Lima.

Lima jacas apud Pacifiko, an la vali di la fluvieti Chillón, Rimac (origino di lua nuna nomo, Lima) e Lurín. Lua portuo ed aeroportuo jacas an vicina urbo Callao.

Lima fondesis en 1535 dal Hispana conquistador Francisco Pizarro, qua nomizis ol Ciudad de los Reyes (Urbo dil Rejuli). Ol esas sideyo di la Nacionala Universitato San Marcos, fondita ye la 12ma di mayo 1551, esanta un ek la maxim anciena institucuri di superiora aprentiteso di Amerika. Ol divenis la maxim importanta urbo di Peru de la 16ma yarcento til la 19ma yarcento. Nun ol judikesas kom la centro politikala, kulturala, ekonomiala e komercala di Peru e duras esar un ek la maxim importanta urbi di Sud-Amerika.

Historio

Ruini de Pachakamaq, religiala centro del imperio Inkao proxim la nuna Lima.

Ante l'arivo dil Hispani, la regiono habitesis da indijena populi qui enkorpigesis dal imperio Inkao dum la 15ma yarcento. En 1532 Francisco Pizarro vinkis l'imperiestro Inkao Atahualpa e kaptis lua imperio. Pos divenir guberniestro di la regiono konquestita, Pizarro selektis la valo dil rivero Rímac por fondar lua chef-urbo, ye la 18ma di januaro 1535. La sequanta yaro, Manqu Inka Yupanki probis siejar l'urbo, tamen lu vinkesis dal Hispani.

En 1543 ol divenis chef-urbo dil Vicerejio Peru ed importanta komercala centro. Ol ofte subisis ataki da pirati, e to stimulis la konstrukto di murego por defensar ol. En 1687, forta ter-tremo destruktis la maxim multa edifici del urbo. En 1746 altra forta ter-tremo destruktis multa edifici en Lima ed en la vicina Callao. Lima rikonstruktesis sub impero dil vicerejulo José Antonio Manso de Velasco.

Lima en 1750.

Dum la duesma duimo dil 18ma yarcento, l'idei de Racion-epoko ganis adepti en Peru, nome pos la reformi aprobita dal suvereni Hispana, qui supresis la kontrolo di Lima pri la komerco en la regiono nomizita Alto Peru. Pro lua sequanta ekonomiala dekado, Lima divenis dependanta del autoritati rejala ed ekleziala de Hispania. To stimulis la kresko di idei pri politikala nedependantesko en lua elito.

En 1820, Chiliana ed Arjentiniana patrioti komandita da José de San Martín desembarkis sude de Lima, ma ne atakis la urbo. En 1821 lora vicerejulo José de la Serna e Hinojosa decidis abandonar l'urbo por prezervar la Rejala Armeo, pos ke ol subisis siejo navala e landal ataki di gerileri*. La konsilistaro di Lima decidis invitar San Martín enirar l'urbo e proklamar la nedependo, por timar populala revolto e ne havar moyeni por impozar kontrolo se to eventabus. Tamen, la nedependo-milito duris dum plusa du yari.

Lima en 1910.

Pos la nedependo, eventis multa konflikti inter lokala chefi, qui probis okupar la chef-urbo e guvernar la lando. Dum l'interna militi, preske la duimo del urbo destruktesis. La prospero durigis erste dum la yari 1850a, kande l'exportaco di guano adportis rapida developo a la urbo. Dum l'administrado dil prezidanto José Balta y Montero la murego qua cirkondabis Lima demolisesis, por posibligar lua expanso. En 1872 Balta y Montero asasinesis, ed eventis multa konflikti interne la urbo.

Dum la milito di Pacifiko, Lima afektesis pro la navala blokuso dal Chiliana mar-armeo, e pose invadesis. L'invadera trupi spoliis la urbo, inkluzite lua muzei e biblioteki. Pos ke l'invaderi livis, komencis la rikonstrukto di Lima. Tamen, la triesma interna milito di Peru, qua eventis de 1884 til 1885 ed opozis Nicolás de Piérola Villena e la su-proklamita prezidanto Andrés Avelino Cáceres, frustris l'esforci pri rapida rikonstrukto. L'interna konflikto produktis plu kam 1000 morti, e la putro di korpi che l'urbo dissemis epidemii. Nicolás de Piérola Villena asumis la prezidanteso ye la 8ma di septembro 1995 e guvernis til la 8ma di septembro 1899. Dum lua administrado demolisesis la murego di Lima por posibligar lua urbala expanso, e projetesis l'avenuo Brasil, iranta vers Magdalena.

Urbala expanso di Lima en 1970.

Urbala expanso di Lima en 1995.

Dum l'administrado da Augusto B. Leguía, l'urbo juis rikonstrukto por preparar la celebro dil yarcento di la nedependantesko, en 1921. Dum la komenco dil 20ma yarcento apertesis avenui, exemple Paseo de la República, Leguía (nun avenuo Arequipa) ed altri, qui stimulis l'urbala expanso. Dum la yari 1930a konstruktesis la Guvernala Palaco e la urbestro-domo. Dum l'administrado da Manuel Arturo Odría konstruktesis la sideyi dil Ministerio pri Ekonomiko, dil Ministerio Pri Eduko, dil Ministerio pri Saneso e dil Ministerio pri Laboro, ed anke la nacionala stadio e multa rezidala edifici. Dum ta epoko anke kreskis l'urbala expanso pro la migrado di habitanti de regioni doplanda vers la chef-urbo. La nova habitanti establisis su en anciena agrokultivala zoni proxim la centro di Lima, exemple nuna quarteri Lince, La Victoria, Pueblo Libre e Breña. En 1973 kreesis la quartero Villa El Salvador, jacanta 30 km sude de la centro di Lima, nun esanta parto di lua metropolala regiono. Dum la yari 1980a, la kresko di la violento urbala ed ataki da teroristi, kune la neorganizata kresko dil urbo afektis l'urbo severe. Lua historiala centro subisis dekado, e multa zoni okupata dum ta epoko duras mankar bazala publika servadi.

Geografio

Satelital imajo pri la metropolala regiono di Lima.

La litoro di Lima en 2013.

La reliefo di Lima esas plana an la vali dil fluvii Chillón, Rímac e Lurín e proxim la litoro di Pacifiko. Existas kelka izolita kolini en la urbo, exemple El Agustino, San Cosme, El Pino, La Milla, Muleria e Pro. La fluvio Rímac esas multe importanta por la urbo, por furnisar drinkebla aquo ed elektro.

La klimato dil urbo esas arida, ma kun granda influo del oceano Pacifiko (BWh segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun varii di temperaturo simila a klimati subtropikala e granda atmosferala humideso. La mezavalora temperaturo en februaro (somero) esas 22,7°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en agosto (vintro) esas 16,2°C. La temperaturi rare falas infre 14°C o superiras 29°C. Kelkafoye la litoro kovresas da nebulo dum la matino, e da alta nubi dum la fino di la vespero e komenco di la nokto.

Kontraste l'alta humideso dil atmosfero (sempre super 80%), la mezavalora yarala pluvo-quanto esas nur 6,4 mm, esanta agosto la maxim pluvoza monato, kun mezavalore 1,5 mm.

Judiciala palaco e lua vicineso.

Fluvio Rímac.

Transporto

Aeroportuo internaciona Jorge Chávez.

Ferovoyala staciono Desamparados.

L'aeroportuo internaciona Jorge Chávez, malgre jacanta en Callao, esas la precipua aerala termino di Lima e di lua metropolala regiono. Ol projetesis en 1960 por remplasar l'anciena e nun extingita aeroportuo Limatambo, jacinta an la quartero San Isidro. Ultre l'aeroportuo Jorge Chávez, Lima anke posedas quar altra aerodromi.

La marala transporto facesas per la portuo di Callao, qua recevas ambe transportonavi e krozonavi. Che la distrikto Lurín, Lima, existas porteto qua recevas petrolonavi por la vicina refinerio Conchán.

De la ferovoyala staciono Desamparados, inaugurita en 1912, departas pasajero-treni til la centrala montaro, ed anke kargo-treni. Nun, l'edifico di la staciono esas historiala patriomonio di Peru, e Patrimonio di la Homaro segun UNESCO.

La choseo Panamericana Norte ligas Lima a la nordala departmenti de Peru, kontre ke la choseo Panamericana Sur ligas la urbo a la sudala departmenti ed anke a Chili. La choseo Central ligas l'estala distrikti dil urbo a la departmenti Junín,Pasco, Huánuco ed Ucayali. De la granda termino Plaza Norte departas autobusi qui ligas Lima ad altra regioni de la lando ed anke ad altra landi.

Urbala transporto

Metroo di Lima.

Autobuso-halteyo dil sistemo Metropolitano.

L'urbala fervoyo Lima-Callao havas unika lineo longa de 35 kilometri, kun 26 stacioni. Ol inauguresis ye la 11ma di julio 2011. On kalkulas ke la duesma lineo inauguresos en julio 2021, e ja projetesis la konstrukto di altra tri linei. Nun, ca sistemo transportas 692 mil veheri omnadie.

La transporto-sistemo nomizita Metropolitano komencis konstruktesar la yaro 2006. Ol uzas artikulita autobusi, qui parkuras exkluziva alei en larja avenui e parkuras 26 kilometri inter la 16 distrikti di Lima, de Chorrillos sude, vers Independencia, norde. Ca sistemo havas entote 38 autobuso-halteyi, e recevas pasajeri qui transiras de plu mikra autobusi al artikulita autobusi, od inverse. Ca autobuso-sistemo esas simila a TransMilenio, de Bogota. Altra lineo, iranta vers distrikto Carabayllo, adicionos plusa 10 kilometri e 18 stacioni a la sistemo kande finonta. Ultre la linei di Metropolitano existas plusa 511 linei di autobusi en Lima.

Existas granda quanto di taxii e radiotaxii en Lima, ed anke privata vehili qui transportas veheri per la sistemi UBER e Cabify. Segun statistiki de la yaro 2016, Lima e Callao kune havis 1 752 919 vehili, o 66% ek tota vehili enrejistrita en Peru, di qui 807 529 esis automobili, 284 251 esis station wagon e 236 502 esis kamioneti. Pro to, la problemi pri trafiko en multa zoni dil urbo esas serioza.

Turismo

Yen kelka turistala loki di Lima:

Huaca Pucllana.

• Huaca Pucllana - Jacanta an la quartero Miraflores, ca historiala monumento esas piramido konstruktita de adobo ed argilo pobable dum la yaro 500, da civilizuro qui existis ibe ante l'imperio Inkao. Alta de 23 metri, ibe posible facesis rituali di homala sakrifikajo. Interne la monumento trovesis koloroza ceramikaji qui nun jacas en expozeyo inaugurita en 1984.
• Quartero Miraflores - Ol esas un ek la maxim populara quarteri di Lima, por la turisti. Havanta multa drinkerii e restorerii, kelk ek li komandita da chef-i famoza en tota mondo, la quartero jacas apud la litoro e havas bela gardeni en lua avenuo Malecón, de ube turisti e lokala habitanti povas pedirar, biciklagar od admirar la sunokusho. Existas multa hoteli, banki, danserii e kazini en ca quartero, ed anke komerco di mestieraji omna sundii.
• La Parko dil Amoro (Parque del Amor), jacanta sur kolino an la quartero Miraflores, ol havas koloroza mozaiko inspirita en l'existanta an la Parko Güell, di Barcelona. Dum la Dio dil Amoranti, lokala bandi facas gratuita koncerti por la viziteri.

Guvernala palaco, e la placo Plaza de Armas.

• Plaza de Armas, o Plaza Mayor - Granda placo an la centrala quartero di Lima, cirkondata da la Guvernala Palaco, la katedralo di Lima (ube la restaji di Francisco Pizarro esas sepultata), e la Municipala Palaco (l'urbo-domo di Lima).
• La municipala merkato San Isidro - Mikra merkato ube povas trovesar frukti produktita en Peru, e la famoza disho ceviche, facita de kruda fisho, langusto o pulpo.
• Muzeo pri Arto di Lima - Inaugurita en 1961, ol okupas edifico konstruktita en 1872, e gastigas preHispana ceramikaji e texaro, koloniala mobli, e pikturi e graburi de Peruana artisti, de kolonial epoko til la 20ma yarcento.

Muzeo Larco.

• Arkeologiala Muzeo Rafael Larco Ferrera, maxim konocata kom Museo Larco - Fondita en 1926, ol gastigas un ek la maxim granda kolekturi di preKolumbiana objekti de multa aborijena populi, kovranta tri milyari. L'expozuro anke montras ora objekti, e granda kolekturo di erotik-arto de omna regioni di la lando.
• Komercala centro Larcomar - Moderna komercala centro, konstruktita sur klifo de ube povas videsar Pacifiko, ol gastigas multa butiki, kafeerii, restorerii e drinkerii, ed esas un ek la maxim vizitata loki del urbo.