Norda Holando
Norda Holando (nederlandana: Noord-Holland, west-friziana: Noard-Holland) esas provinco en nordwesta Nederlando.
Ol situesas an la Norda Maro, norde de Suda Holando ed Utrecht, e weste de Frizia e Flevoland. En 2015, ol havis 2 762 163 habitanti e tota areo 2670 km². Norda Holando esas parto de Holando.
Del 9ma til la 16ma yarcento, l'areo esis parto dil Holando. Dum ta periodo, West-Frizia inkluzesis. Dum la 17ma e 18th yarcenti, l'areo esis parto dil provinco Holando. Tatempe, la distingo inter la Noorderkwartier (Norda Quartero) e Zuiderkwartier (Suda Quartero) komencis. En 1840, la provinco Holando fendesis aden la du provinci Norda Holando e Suda Holando. En 1855, la lago Haarlemmermeer drenesis e terigesis.
La chefurbo e sideyo dil provinco-guvernerio esas Haarlem; Amsterdam, la chefurbo di Nederlando, esas la maxim granda urbo. Esas 51 municipi en Norda Holando.
Historio
redaktarLa hodiala provinco Norda Holando havas origino en la periodo di franca regno de 1795 til 1813. Dum ta tempo eventis perplexiganta chanji en la nederlandana sistemo de provinci. En 1795, Nederlandana republiko remplasis la olima ordino. En la konstituco di 23ma aprilo 1798, la olima frontieri radikale chanjesis. La republiko riorganizesis aden ok departmenti di cirkume egala habitantaro.
Holando fendesis aden kin departmenti, "Texel", "Amstel", "Delf", "Schelde en Maas", e "Rijn". La unesma tri jacis interne la frontieri dil olima Holando; la lasta du kompozesis ek parti de diversa provinci. En 1801 la olima frontieri restauresis kande la departmento di Holando kreesis. Ta riorganizuro kurte duris, ma ol genitis la koncepto di disruptar Holando e minpotentigar ol.
En 1807, Holando riorganizesis. Tafoye la du departmenti esis "Amstelland" (Norda Holando) e "Maasland" (Suda Holando). To ne longe duris. En 1810, omna nederlandana provinci inkluzsesis aden la Franca Imperio. Amstelland ed Utrecht kunfuzesis kom departmento "Zuiderzee" (Zuyderzée en la franca) e Maasland divenis "Monden van de Maas" (Bouches-de-la-Meuse en la franca).
Pos la vinkeso di Francia en 1813, ta organizuro ne chanjis dum yaro. Lor la konstituco di 1814, la lando riorganizesis kom provinci e regioni (landschappen). Zuiderzee e Monden van de Maas riunionesis kom provinco "Holando". Ministro di la konstituco-komitato (van Maanen) sugestis ke la olima nomo "Holando e West-Frizia" rienduktesez por respektar la sentimenti dil populo di ta regiono. Ta propozo refuzesis.
Tamen, la divido ne tote inversigesis. Kande la provinco Holando riestablisesis en 1814, ol havis du guvernisti, un por la olima departmento Amstelland, ed un por la olima departmento Maasland. Malgre ke la provinco riunionesis, la du arei ankore traktesis diferante, e la ideo dividar Holando esis ankore vivanta. (Dum ta riorganizo la insuli Vlieland e Terschelling retrodonesis a Holando, e parti de "Hollands Brabant" a Norda Brabant. La frontieri kun Utrecht e Gelderland establisesis en 1820.)
Kande la konstitucal emendi enduktesis en 1840, on decidis fendar Holando itere, cafoye aden du provinci "Norda Holando" e "Suda Holando". On ne sentis la bezono ad ico en Suda Holando o West-Frizia (ube on timis dominaco di Amsterdam). La impulso venis grandaparte de Amsterdam.
Geografio
redaktar
Norda Holando situesas en nordwesta Nederlando, kun nordeste la provinco Frizia, este provinco Flevoland, sudeste provinco Utrecht, sudweste provinco Suda Holando, e weste la Norda Maro.
Norda Holando konsistas grandaparte ek peninsulo inter la Norda Maro, la Waddenzee e la IJsselmeer. En la sudo ol havas frontieri kun Suda Holando ed Utrecht, En la esto per la Houtribdijk e Hollandse Brug kun provinco Flevoland, ed en la nordo per la Afsluitdijk kun provinco Frizia.
Sude de la Noordzeekanaal esas la urbana arei Amsterdam, Haarlem, la Haarlemmermeer kun aeroportuo Schiphol e Het Gooi, anke populoza areo, ma kun altra karaktero (boskoza e ne tote plana).
Norde del Noordzeekanaal esas la Zaanstreek ed altra, plu mikra, urbi e vilaji. La maxim populoza zono atingas la urbo Alkmaar. Esas en ta parto del provinco anke rural arei: Waterland, le granda polder Schermer, Beemster, Wormer e Purmer, ed en la nordo West-Frizia. Wieringermeer, olmae insulo Wieringen e la wadden-insulo Texel.
La westa litoro dil provinco protektesas grandaparte da duni. Hike esas famoza vakanceyi quala Zandvoort, IJmuiden, Wijk aan Zee, Egmond aan Zee e Bergen.
La areo inter Haarlem, Velsen (apud la Noordzeekanaal), Beverwijk ed Alkmaar nomesas Kennemerland. Parto de Kennemerland esas IJmond, kun staliferii ed altra industrio: ol esas la westala parto de la Noordzeekanaal, kun meza punto la portuo e sluzi di IJmuiden. Norde de Kennemerland jacas la anciena merkat-urbo Schagen, e ye la nordala punto di la peninsulo, la portuo Den Helder, kun paromo a Texel.
An la esta litoro jacas historiala urbi quala Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Monnickendam ed Edam, plus la insulo Marken e la remarkinda peskeyo Volendam.
Naturo
redaktar
Ula bone konocata naturo-rezerveyi en ta provinco esas:
- Waddenzee
- Nacionala Parko Zuid-Kennemerland
- Nacionala Parko Duni di Texel
Linguo
redaktarEn Norda Holando diversa dialekti parolesas. Amsterdams esas maxim bone konocata, nam ultre en Amsterdam anke en urbi quala Alkmaar, Purmerend e Hoorn ol parolesas, pro ke hike habitas multa Amsterdamani. On trovas la maxim tipala dialekti en la ruro. Kam plu nordala la loko, tam plu la lokala dialekto deviacas de la normala linguo; aparte Tessels e Wierings havas propra distinta karaktero.
Same quale en altra dialekt-arei parolesas anke en Norda Holando pri retreto da dialekti. Tamen ula dialekti esas ankore vivanta. Nome Volendams esas lokale ankore parolata. Altra dialekti, quala Aalsmeers, preske desaparis.
La fluvio IJ esis sempre barilo e to esas vera anke pri dialekti. La dialekti norde del IJ esas maxim deviacanta.