Kataluniana linguo

Kataluniana
Català
Parolata en:	Andora, Hispania, Francia, Italia
Regiono:	westal Europa
Quanto di parolanti:	8 milion (1ma linguo), 3 milion (2ma linguo)
Rango:
Klasifikuro:	Indo-Europana  Romana lingui   Westala grupo    Ocitano-Latinida linguaro     Kataluniana
Oficala stando
Oficala linguo en:	Andora, Katalunia, Valencia, Baleari
Regulata da:	Institut d'Estudis Catalans
Kodexi
ISO 639-1:	ct
ISO 639-2:	cat
ISO 639-3:	{{{Iso3}}}
Loki ube parolesas la Kataluniana.
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro

Kataluniana (català [kə.tə'la]) esas Latinida linguo, e la nacionala linguo di Andora. Ol anke parolesas en Hispania (an l'Autonoma regioni Katalunia, Baleari e Valencia), en Francia (en l'Orientala Pirenei) ed en Italiana urbo Alghero.

Ol povas skribesar per du normi:

1. la normo establisita dal Institut d'Estudis Catalans, od ordinara normo, apogas su sur l'ortografio establisita da Pompeu Fabra; e
2. la normo establisita dal Acadèmia Valenciana de la Llengua, normo restriktita fondata sur la normo del dialekto Valenciana, e qua prenas kom bazo la Normi di Castellón, to esas, l'ortografio da Pompeu Fabra adaptita a la pronunco di Ocidentala Kataluniana e al traiti qui karakterizas Valenciana varianti.

Kataluniana havas multa dialekti qui dividesas en du precipua grupi: Ocidentala ed Orientala. Ta dialekti divergas gramatikale, fonetikale e lexikale de la normo Kataluniana. Dum yarcenti, la maxim multa dialekti Kataluniana influesis da Hispana o da Franca en Nord-Katalunia, videbla en nova vortaro e nova frazi, e to anke funcionas inverse.

L'ordinara strukturo di la frazi esas SVO, quankam ol povas chanjar en certa tipi di frazi, exemple questioni. La morfologio dil Kataluniana semblas olta di altra Latinida lingui, to esas, poka flexioni, du generi, nula kazo (ecepte en personala pronomi, ube ankore trovesas traci dil Latina deklino), e distingo inter singularo e pluralo. Adjektivi ordinare esas dop substantivi quin li modifikas, ed anke flexionesas segun genero e numero. Prozodio prizentas prozodial acento qua povas indikesar per tildo. La linguo havas meza vokalika varieso, kun ok diferanta vokali. Kataluniana ank esas notinda pro perifrastika perfekta preterito, verbala tempo diferanta pro formo di konstruktado.

Historio

Quale en omna Latinida lingui, l'evoluciono del Vulgara Latina a Kataluniana eventis pokope, e ne esas posibla determinar kande komencis lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji eventis inter la 7ma e 8ma yarcenti, ma esas nefacila savar juste, nam la texti skribesis nur en artificala Latina, diferanta de la linguo uzita dal populo. Ja en la 9ma yarcento e precipue dum la 10ma e 11ma yarcenti, aparis vorti ed mem kompleta frazi skribita en la Kataluniana, e kelka dokumenti, exemple la feudala juro di 1028 o la Greuges de Caboet, de 1080-1090, tote en Kataluniana.

Dialekti

Quale altra latinida lingui en Iberia, Kataluniana notesas pro lua uniformeso, e la dialektala varianti nek divergas multe, nek impedas reciproka kompreno. Manuel Milá y Fontanals propozis en 1861 la dialektala subdivido nun uzata: l'orientala dialektala grupo (qua inkluzas la dialekti centrala, insulala e Franca) e l'ocidentala dialektala bloko (qua inkluzas Valenciana e la nord-ocidentala). Ma mem inter ta granda grupi la diferi esas mikra, e la diferi esas fonetikala, qua ne reflektesas en la skribo, ed en mikra morfologiala e lexikala diferi.

Traiti

La Kataluniana havas kelka linguistikala karakterizivi qui facas ol diferanta dil proxima Latinida lingui e qui facis propra kun lokala evoluado dil Vulgara Latina til to quo hodie no konocas kom Kataluniano. La sequanta traiti qua on mostras esas uli dil mutaci dil Latino qui produktis dum konsolidado dil Kataluniana, quankam on mostras anke kelka generala traiti.

Alfabeto

L'alfabeto uzata esas la Katalunian alfabeto (varianto de la Latina). Malgre to, existas kelka libri e texti en la Kataluniana qui skribesis per Hebrea od Araba literi.

Skripto-sistemo

Skripto-sistemo anke havas kelka partikulara traiti. Kataluniana prizentas unika karakterizivo, skripturo di ela geminada ‹l·l›. Altra specala traito esas la ‹ny› [ɲ], qua nun troveas en la Hungariana ed anke en kelk Afrikana lingui. Ol anke mustar parolar pri grafio ‹-ig›, pronuncita [t͡ʃ] pos vokalo ed [it͡ʃ] pos konsonanto, reprezentata en poka vorti (exemple faig, maig, mig ([mit͡ʃ]), desig ([deˈzit͡ʃ]) puig, raig, Reig, roig, vaig, veig) o reprezentata kun ‹t› + "konsonanto" dupla konsonanti en: ‹tm›, ‹tn›, ‹tl› e ‹tll› e afrikado en: ‹ts›, ‹tz›, ‹tx›, ‹tg› e ‹tj› (setmana, cotna, Betlem, bitllet, potser, dotze, jutge, platja).

Morfologio

• Parto dil Kataluniana (Baleari, litoro di Girona) konservis l'artiklo konocata kom "salizata" (salat) (< Latine IPSE), probable avane al formo derivita di ILLE. Ca formo di artiklo dursa existar en la Sardiniana e posible desaparis en Provenco ed en Sicilia.
• La maxim uzat artikli (e normativa) esas el, la, els, les (quankam ula ocidentala parolanti e anke ti di l'Alguerana uzas la maskulina formi lo, los).
• Kontree l'Ibero-Latinida varianti, la Kataluniana praktikas kelka fonetikala elizioni. Kelka skribesas kom el + home > l'home ed altri ne skribesas quinze anys [ˈkinz ˈaɲs].
• La generika posesivi formacesas kun l'artiklo (ex: el meu gos) kon en l'Italiana (il mio cane), en la Portugalana (o meu cão), en ula varianti di l'Ocitaniana ed en la Nizardana (la mieu frèma).
• Feminala pluralo formacesas kon "-es" (casa > cases).
• Kompleta absenteso di partitivo quale en altra Ibero-Latinina lingui ed opozante l'altra Latinida lingui (ex: vull pa, Hispane quiero pan ma France je veux du pain.

Lexiko

Bazala lexiko en la Katalunian aparas demonstrar plu proximeso kun la Galo-Latinida lingui kam kun l'Ibero-Latinida. Ta semblansi esas plu klara kun l'Ocitaniana (en l'exempli, on uzas la Lengadociana).

• FENESTRA > finestra (Oc. fenèstra/finèstra, Fr. fenêtre, It. finestra) e VENTU- > ventana (Hisp.), JANUELLA > janela (Port.)
• MANDUCARE > menjar (Oc. manjar, Fr. manger, It. mangiare) e COMEDERE > comer (Hisp. i Port.)
• MATUTINU- > matí (Oc. matin, Fr. matin/matinée, It. mattino/mattina) e HORA MANEANA > mañana (Hisp.), amanhã (Port.)
• PARABOLARE > parlar (Oc. parlar, Fr. parler, It. parlare) e FABULARE > hablar (Hisp.), falar (Port.)
• TABULA > taula (Oc. taula, Fr. table, It. tavola) e MENSA > mesa (Hisp. e o.).

Literaturo

La koncepto di Kataluniana literaturo povas komprenesar di du formi:

1. Kataluniana literaturo esas verki da Kataluaniana skriptisti, nome en Kataluniana, e de la 16ma yarcento ank en la Hispana.
2. Kataluna literaturo esas ta skripta en la Kataluniana sen vidar l'origino dil skriptisto, quale eventas kun Araba od Angla literaturo.

Hike on developas la duesma kriterio, nam on kredas ke ol esas plu certa. Segun ol, Kataluniana literaturo dividesas en tri periodi:

1. Mezepokala literaturo
2. Dekado
3. Nuntempala literaturo (kande la Kataluniana e la Hispana kunexistas kom lingui di kulturo, nome en Katalunia, Valencia e Baleari, e la Kataluniana e la Franca kunexistas en Nordal Katalunia).

Extera ligili

• Linguo e sociesos en la teritorii di Kataluniana linguo en la komenci dil 21ma yarcento. L'Alguer, Andora, Katalunia, Nord-Katalunia, la Franja, Baleari, e Valencia.
• Toponímia: Expozo "Mots amb arrels. Els noms de lloc ens parlen"
• Komisiono di Toponimio di Katalunia. Generalitat de Catalunya
• Toponimio. Institut d'Estudis Catalans
• Toponimikala indexo di l'urbi di Valencia
• Onomasticon Cataloniae
• Estadística sociolingüística dels països catalans
• Acadèmia Valenciana de la Llengua
• Institut d'Estudis Catalans
• TermCAT: Centre de Terminologia i consulta de neologismes

Vortari di Kataluniana linguo

• Vortaro dil Kataluniana Enciklopedio
• Vortaro Alcover-Moll
• Vortaro di l'Institut d'Estudis Catalans
• Vortaro dil Valenciana
• Vortaro di Ortografio e pronunco dil Valenciana da l'Acadèmia Valenciana de la Llengua

Portali

• Culturcat - Portal de la Generalitat de Cultura Catalana