|
L'unesma Olimpiala Ludi moderna eventis en [[Athina]] en [[1896]]. De ta yaro til nun li eventas ye singla quaresma yaro, ecepte tri okazioni - en [[1916]] (pro l'[[unesma mondomilito]]), ed en [[1940]] e [[1944]] (pro la [[duesma mondomilito]]).
== Origini e rituarirituaro ==
[[Arkivo:Olympia-stadion.jpg|thumb|left|250px|Stadio en Olimpia, [[Grekia]].]]
[[Arkivo:Olympie Temple Zeus.JPG|thumb|200px|Ruinajo dil templo honorizinta Zeus, en Olimpia.]]
L'Olimpiadi havis anke religiala importo, konsistante ek sportala eventi e sakrifiki honorizanta [[Zeus]] (la maxim famoza statuo pri Zeus stacis en la templo di Olimpia) e Pelops o Pelope, deal heroo e mitala rejulo di Olimpia. La kulmino di la ludi eventis dum la [[5ma yarcento aK|5ma]] e la [[4ma yarcento aK|4ma]] yarcenti aK, ma la ludi gradope perdis importo pos la dominaco dal Romani en Grekia. Quankam ne existas generala konsento pri la yaro di la lasta Olimpiadi, on kredas ke li posible eventis en [[393]], kande imperiestro [[Theodosius la 1ma]] dekretis l'elimino di omna pagana praktiki - quankam la dekreto havis nula menciono pri Olimpia.<ref name=Crowther>Crowther, Nigel B. (2007). «The Ancient Olympic Games». Sport in Ancient Times. Greenwood Publishing Group.</ref> Altra posibla yaro esis [[426]], kande lua sucedanto [[Theodosius la 2ma]] imperis la destruktado di omna Greka templi.<ref name=Crowther/>
== Moderna Olimpiala Ludi [ankore revizota] ==
[[Arkivo:William_Penny_Brookes_1875.jpg|thumb|190px|William Penny Brookes]]
[[Arkivo:Baron_Pierre_de_Coubertin.jpg|thumb|left|180px|Barono [[Pierre de Coubertin]]]]
Existas referi pri l'uzo di la frazo "olimpiala ludi" por deskriptar diversa sportala eventi dum la moderna historio. Un dide le l'unesma esis la "Cotswold Olimpick Games", quaqui eventis proxim Chipping Campden, [[Anglia]], dum la [[17ma yarcento]]. Altra exemplo esis L'''Olympiade de la République'', organizita omnayare de [[1796]] til [[1798]] en la [[Franca revoluciono|Francia revolucionala]].<ref name=frencholympics>{{cite web |url= http://www.lepotentiel.com/afficher_supplement.php?id_article=68524&id_supplement=8&id_edition=4405 |title= Histoire et évolution des Jeux olympiques |work= Potentiel |year= 2005|language=Franca |accessdate= 31 di januaro 2009}}</ref> La konkurso inkluzis diversa sporti de l'antiqueso,antiqua epoko e markizis l'adopto di l'[[Unaj-internaciona sistemo]].<ref name=frencholympics/>
En [[1850]] William Penny Brookes kreis kurso baptitanomizita ''Olympian Class'' por plubonigar la sportala kapableso di la sportisti de Much Wenlock, Shropshire, [[Anglia]]. En 1859 ilu rinomezisrinomizis kom ''Olympian Class'' la yarala ludi organizitaorganizata dal Olimpiala SocioSocieto di Wenlock. Ta ludi kontinuasduras til nun.<ref name=Crowther/>
De [[1862]] til [[1867]] eventis en [[Liverpool]] la ''Grand Olympic Festival''. Unesmafoye ta ludi esis kompletetote amatora e kun partoprenanti internaciona.<ref>George R. Matthews (2005). ''America's first Olympics: the St. Louis games of 1904'' University of Missouri Press ISBN 978-0-8262-1588-8</ref><ref>Ingomar Weiler (2004). ''The predecessors of the Olympic movement, and Pierre de Coubertin'' European Review, Vol. 12, No. 3, Cambridge University Press</ref> La programo di [[Olimpiala Ludi en Athina, 1896|l'unesma Olimpiala Ludi]] en Athina esis preske la sama kam lolta di la ludi de Liverpool.<ref>Craig Reedie, Jim Parry, Vassil Girginov (2005). ''The Olympic Games Explained: A Student Guide to the Evolution of the Modern Olympic Games'' Routledge ISBN 9780415346047</ref> En [[1865]] Hulley, doktoro Brookes ed E.G. Ravenstein fondis la Nacionala Asociuro Olimpiala, prekursoro dil Olimpiala Asociuro Britaniana. La statuto dil asociuro uzesis kom modelo por krear l'Olimpiala Charto.
En Grekia, l'intereso pri rivivigar la Ludi de l'antiquesoantiqua epoko aparis pos la [[milito por la nedependo di Grekia|milito por la nedependo]] de l'[[Otoman imperio]], en [[1821]]. La poeto Panagiotis Soutsos esis l'unesma persono qua prizentis ta ideo en lialua poemo "Dialogo di la mortinti", en [[1833]].<ref>Young (1996), p. 1</ref> Evangelis Zappas, richa Greka filantropo, skribis a la rejulo [[Otto di Grekia|Otto]] en [[1856]] ed ofris financarsu por financizar la rinasko dil Olimpiala Ludi.<ref name="Young 1996, pp. 14">Young (1996), pp. 14</ref> Zappas komanditis l'unesma Olimpiala Ludi en [[1859]], qua havis la partopreno dida Greka ed Otomana atleti. Ilu anke komanditis la restauro dil stadio Panathinaikos, por gastigar la futura Olimpiala Ludi.<ref name="Young 1996, pp. 14">Young (1996), pp. 14</ref>
William Penny Brookes adoptis l'eventi dil Olimpiala Ludi di 1859 por l'Olimpiala Ludi di Wenlock. En 1866 eventis nacionala Olimpiado en l'[[Unionita Rejio]], organizita da Brookes en la Kristala Palaco di Kristalo (''Crystal Palace'') en [[London]].<ref>{{cite web |url= http://www.wenlock-olympian-society.org.uk/william-penny-brookes/index.shtml |title= Much Wenlock & the Olympian Connection |publisher= Wenlock Olympian Society |accessdate= 31 di januaro 2009}}</ref>
La stadio Panathinaikos esis l'eventeyo por la ludi en 1870 e 1875<ref>Young (1996), pp. 2, 13–23, 81</ref> kun la partopreno dida cirkume 30,000 spektanti. En [[1890]] [[Pierre de Coubertin]] havis l'inspiro por krear l'[[Internaciona Olimpiala Komitato]] pos asistar l'yarala ludi di Wenlock.<ref name=wenlock>{{cite web |title=Rugby School motivated founder of Games|url=http://sportsillustrated.cnn.com/2004/olympics/2004/07/07/bc.sport.olympics.coubertin/|work=Reuters |publisher=SI.com |date= 7 di agosto 2004|accessdate=4 di februaro 2009}}</ref> Coubertin profitis de l'idei di Brooke e Zappas kun la skopo rotacaralternigar internacione l'eventeyi di la Ludi, qui eventusesis eventonta ye singla quaresma yaro.<ref name=wenlock/> Ilu prizentis ta idei dum l'unesma Olimpiala Kongreso - IOK -, qua eventis de la 16ma til la 23ma di junio 1894 en l'Universitato di Paris (''Sorbonne''). En la lasta dio dil kongreso, decidesis ke l'eventeyo de l'unesma Olimpiala Ludi organizitaorganizata dal Internaciona Olimpiala Komitato, eventabuseventez en [[Athina]], en [[1896]].<ref>Coubertin, Philemon, Politis & Anninos (1897), Part 2, p. 8</ref> La Komitato elektis la skriptisto [[Dimitrios Vikelas]] kom lualia unesma prezidanto.
=== La Ludi di 1896 e pose ===
[[Arkivo:1896_Olympic_opening_ceremony.jpg|thumb|200px|Inauguro-ceremonio dil Olimpiala Ludi en Athina, 1896.]]
L'unesma Olimpiala Ludi organizita dal IOK eventis en la stadio Panathinaikos en [[1896]]. Partoprenis 241 atleti de 14 landi, quaqui konkursis en 43 eventi.<ref>{{cite web |url=http://www.olympic.org/en/content/Olympic-Games/All-Past-Olympic-Games/Summer/Athens-1896/ |title=Athens 1896 |publisher=The International Olympic Committee |accessdate=8 di februaro 2010|language = Angla}}</ref> Evangelos Zappas e lialua kuzino Konstantinos Zappas kreditis la Greka guvernoguvernerio por komanditar l'Olimpiala Ludi. Altra filantropo, Georgios Averof, kontributis por reformar la stadio Panathinaikos. La Greka guverno ankeguvernerio obtenis pekunio por komanditar la Ludi traanke laper vendo divendar bilieti e postomarki pri la Ludi.
Pos la suceso di 1896 la Ludi eniris periodo di stagno qua menacis lualia kontinueso. L'Olimpiala Ludi di 1900 e 1904 eventis rispektive dum la Mondala Expozo di Paris, e dum L'Universala Expozo di Saint Louis, e divenis duesmagrada eventi. La Ludi di 1900 en Paris ne havis stadio. La Ludi en Saint Louis recevis 650 atleti, dide qui 580 esis Usani. La poka partopreno di exterlanda atleti, la poka intereso publika (cirkume 2,000 personi asistis la Ludi en Saint Louis) montris la poka intereso pri la konkurso.<ref>{{cite web |url= http://proxy.espn.go.com/oly/summer08/fanguide/history?year=1904 |title= St. Louis 1904 — Overview |publisher= ESPN |accessdate= 31ma di januaro 2009}}</ref>
La Ludi riaquiris populareso pos l'"Interpozita Ludi di 1906", quankam nune IOK ne konsiderasjudikas olli kom oficala Olimpiala Ludi, e l'Interpozita Ludi ne pluseplus eventas de lore.
=== Vintrala Olimpiala Ludi ===
[[Arkivo:Gillis_Grafström_in_Chamonix_1924.jpg|thumb|left|250px|[[Gillis Grafström]] en [[Vintrala Olimpiala Ludi en Chamonix, 1924|Chamonix, 1924]].]]
{{PA|Vintrala Olimpiala Ludi}}
La [[Vintrala Olimpiala Ludi]] kreesis por prizentar sporti qui nur povas eventar dum [[vintro]], quale [[skio]]. ArtalaGlacio-hokeo sketoed enartala la glaso, e hockey sur glasoglacio-sketo prizentesis en [[1920]], kom olimpiala eventi dum vintrala Ludi. IOK decidis augmentar la quanto dide sporti e, dum l'Olimpiala kongreso en [[Lausanne]] en [[1921]], decidis organizar la vintrala versiono dil Olimpiala Ludi. En [[1924]], dum 11 dii, eventis la [[Vintrala Olimpiala Ludi en Chamonix, 1924|Vintrala Olimpiala Ludi]] en [[Chamonix-Mont-Blanc]], [[Francia]]. ToLi esis l'unesma Vintrala Olimpiala Ludi.<ref name=chamonix>{{Cite web|url= http://www.olympic.org/uk/games/past/index_uk.asp?OLGT=2&OLGY=1924 |title= Chamonix 1924 |publisher= International Olympic Committee |accessdate =31 di januaro 2009}}</ref>
IOK decidis ke la Ludi eventuseventez ye singla quaresma yaro en la sam yaro kam la Somerala Olimpiala Ludi.<ref>{{Cite web|url= http://www.utah.com/olympics/history.htm |title = Winter Olympics History |publisher= Utah Athletic Foundation |acessdate= 31 di januaro 2009}}</ref> Ca tradiciono mantenesis til la Vintrala Ludi di Albertville, [[Francia]], en [[1992]]. Tamen, porpro motivi di logistiko*logistikal eed diorganizal organizuromotivi, la ciklo di la Vintrala Ludi modifikesis, e li komencis poreventar ye singla quaresma yaro, du yari pos la Somerala Olimpiala Ludi.
=== Paralimpiala Ludi ===
[[Arkivo:031164 - Tokyo opening ceremony -7 - 1a - adjusted.jpg|200px|thumb|Inauguro-ceremonio dil Paralimpiala Ludi di 1964 en [[Tokyo]].]]
En [[1948]] sioro [[Ludwig Guttmann]] decidis organizar sportala konkurso por rehabilitar soldati kripligita dum la [[duesma mondomilito]] por koincidar kun l'[[Olimpiala Ludi en London, 1948]]. L'evento kreita da Guttmann, nomizita ''Stoke Mandeville Games'' divenis yarala sportala festivalo. Dum la 12 sequanta yari, Guttmann ed altraaltri decidis kontinuardurar l'uzo diluzar sporto por kuracar personi. Por l'[[Olimpiala Ludi en Roma, 1960]], Guttmann adportis 400 atleti por konkursar en la "paralela Olimpiadi", quaqui divenis konocitakonocata kom l'unesma Paralimpiala Ludi.
De 1960 til nun la Paralimpiala Ludi eventas ye singla quaresma yaro en la sam yaro kam la Somerala Olimpiala Ludi. Pos l'[[Olimpiala Ludi en Seoul, 1988]], la sama urbo elektita kom eventeyo por la Ludi esas anke l'eventeyo por la Paralimpiala Ludi.
=== L'Olimpiala Ludi dil YunesoYunaro ===
L'unesma 'Olimpiala Ludi dil YunesoYunaro eventis en [[2010]], e komplementaskompletigas l'Olimpiala Ludi. OlLi ludesas da atleti evanti 14 titil 18 yari. L'Olimpiala Ludi dil YunesoYunaro kreesis dal prezidanto di [[Internaciona Olimpiala Komitato]], [[Jacques Rogge]] en [[2001]], ed aprobesis dum la 119ma kongreso di IOK.<ref name="Rogge introduces">{{cite web|url= http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/other_sports/6467087.stm |title= Rogge wants Youth Olympic Games |date= 19 di marto 2007 |publisher= BBC Sport |accessdate=2 di februaro 2009}}</ref><ref>{{cite web|last= Rice |first= John |url= http://www.usatoday.com/sports/olympics/2007-07-05-2774646336_x.htm |title=IOC approves Youth Olympics; first set for 2010 |work= The Associated Press |publisher= USA Today |date=5 di julio 2007 |accessdate=2 di februaro 2009}}</ref> L'unesma Somerala Ludi dil YunesoYunaro eventis en [[Singapur]], dum kee la Vintrala Ludi dil YunesoYunaro eventis en [[Innsbruck]], [[Austria]], pos du yari pose.<ref>{{cite web|title=Innsbruck is the host city for the first Winter Youth Olympic Games|publisher=The Vancouver Organizing Committee for the 2010 Olympic and Paralympic Winter Games |date= 12 di decembro 2008 |url=http://www.vancouver2010.com/en/news/feature-stories/-/61888/32574/1t8ch2t/innsbruck-is-the-host-city-for.html |accessdate=30 di marto 2009}}</ref> Ta Ludi esis plu kurta kam la tradicionala Olimpiala Ludi: la Somerala duris dum 12 dii, dum kee la Vintrala duris dum 9 dii.<ref name=CRIonYOG>{{cite web |url= http://english.cri.cn/2886/2007/04/25/1221@220491.htm|date= 25 di aprilo 2007|title= IOC to Introduce Youth Olympic Games in 2010 |publisher= CRIenglish.com |accessdate= 29 di januaro 2009}}</ref>
== Referi ==
| 