Versiono ye 11:34, 30 mar. 2021 redaktar Martin Macha 2111 (diskutez \| kontributadi) 149 redaktoj Nula rezumo di redakto Etiketi: Redaktita per smartfono Redaktita per informatikoprogramo "app" ← Plu anciena versiono		Versiono ye 22:43, 22 apr. 2021 redaktar desfacez Joao Xavier (diskutez \| kontributadi) Administreri 117 766 redaktoj kelka modifiki + texto + imajo Plu recenta versiono →
Lineo 27: \| Nomo_himno = ''Tavisupleba'' \| Pekunio = [[Lari]] ~~\| Religii = [[ortodoxa kristanismo]], 83%~~ }} '''Gruzia''' (en [[Gruziana linguo\|~~Gruziana~~Gruziane]] საქართველო ''sak’art’velo'') esas lando jacanta an sudala parto di la montaro [[Kaukazo]], an l'estala rivo di [[Nigra maro]], inter [[Azia]] ed [[Europa]]. LuOl havas kom vicini [[Rusia]] norde, [[Turkia]] ed [[Armenia]] sude, e [[Azerbaijan]] sud-este. '''Bazala fakti pri Gruzia.''' === Historio === {{PA\|Historio di Gruzia}} [[Arkivo:Earlycaucasus655.jpg\|thumb\|left\|~~250px~~320px\|Mapo di [[Kaukazo]], kun la stati ''[[Kolchido]]'' ed ''Iberia''.]] Homo habitas kontinue la regiono di nuna Gruzia de la [[petroepoko]]. La regiono okupesis dal [[Anciena Grekia\|Greki]] e pose dal [[Persian imperio\|Persiani]]. La nuna chef-urbo, Tbilisi, fondesis en [[380 aK]]. [[Roman imperio\|Romani]] konquestis la regiono komplete en 66 aK, e lua dominaco duris dum preske 400 yari. Li introduktis [[kristanismo]] dum la [[4ma yarcento]], ed en 327, rejulo [[Mirvan la 3ma di Iberia]] deklaris ol oficala religio di la lando. Ta akto proximigis Iberia e [[Bizancana imperio]]. [[Arkivo:Queen_Tamara_of_Georgia.jpg\|thumb\|left\|~~180px~~220px\|Rejino [[Tamar de Gruzia]].]] [[Arabia\|Arabi]] okupis Tbilisi en [[645]], tamen Gruziani konservis granda autonomeso ~~sub~~interne l'Araba rejio.<ref>"Christianity and the Georgian Empire" (early history) Library of Congress, marto 1994</ref> Dum la komenco di la [[12ma yarcento]], rejulo [[Davit la 4ma di Gruzia]] gradope ekpulsis [[imperio Seljuk\|Seljuka turki]] de la regiono, e vinkis l'importanta [[batalio di Didgori]] ye la [[12ma di agosto]] [[1121]]. Gruziana rejio atingis lua zenito dum lasta yari de la [[12ma yarcento\|12ma]] e l'unesma yari de la [[13ma yarcento]], epoko en qua religiala tolero kreskis, e la [[filozofio]] expansis su, ma en [[1292]] [[Mongolia\|Mongoli]] okupis la regiono. Mongola okupo duris til [[1310]]. En [[1783]] Gruzia okupesis da [[Rusa imperio]] e signatis la [[kontrato di Georgievsk]], segun quo [[Rusa imperio\|Rusia]] defensus la mikra rejio Kartli-Kakheti, resto del anciena rejii Gruziana. Tamen, Rusia ne defensis Kartli-Kakheti kande [[Otoman imperio\|Turkiani]] e Persiani atakis Tbilisi en 1785, ed itere en [[1795]]. Linio 49 ⟶ 48: De [[1803]] til [[1878]], konseque de diversa militi kontre [[Otoman imperio\|Otomani]] e [[Persa imperio\|Persiani]], Gruziana teritorio kreskis. Exemple, [[Abkhazia]] okupesis komplete en [[1864]]. Dum la [[Rusa Revoluciono di novembro 1917]] komencis movado pri nedependo, ma en februaro [[1921]], Sovietiana [[Reda Armeo]] okupis la lando e retrodonis la teritorio a Turkia. Gruzia divenis itere nedependanta pos la krulo di [[Sovietia]], ye la [[9ma di aprilo]] [[1991]]. EnYe la [[26ma di mayo]] sam yaro, [[Zviad Gamsakhurdia]] elektesis prezidanto. Gamsakhurdia pariis pri Gruziana nacionalismo, e deklaris ke [[Abkhazia]] e [[Sud-Osetia]] restus sub Gruzian administrado. De la [[22ma di decembro]] [[1991]] til la [[6ma di januaro]] [[1992]] eventis sangoza [[stato-stroko]] qua ekpulsis Gamsakhurdia de povo. Balde komencis [[interna milito]] qua duris til [[1995]]. En [[1992]] [[Eduard Shevardnadze]] retroiris a Gruzia ed unionis su a la chefi di revolto, Kitovani e Ioseliani, ed organizis triumviraro, nomizita "~~Konsilantaro~~Konsilistaro di Stato" por guvernar la lando. En [[1995]] Shevardnadze oficale elektesis prezidanto di la lando. En [[2008]] eventis milito kontre la nedependo di [[Sud-Osetia]]. [[Rusia]] agnoskis la nedependo di Sud-Osetia e di [[Abkhazia]] e sendis trupi por defensar Sud-Osetiana teritorio. === Politiko === [[Arkivo:Parlamento_de_Georgia,_Tiflis,_Georgia,_2016-09-29,_DD_07.jpg\|thumb\|320px\|left\|Parlamento di Gruzia.]] [[Arkivo:Presidential_Palace_in_Tbilisi.jpg\|thumb\|280px\|Prezidantala palaco en [[Tbilisi]].]] Gruzia esas [[demokratio\|demokratiala]] parlamentala [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la [[prezidanto]], qua elektesas dal populo por 5-yara periodo. La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal prezidanto. La [[legifala povo]] konsistas ek singla chambra parlamento kun 150 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. Ye la 26ma di mayo 2012 la sideyo dil parlamento translojesis al urbo [[Kutaisi]]. La maxim alta korto de Gruzia esas la ~~Supra~~Supera korto. Ol havas adminime 28 membri, qui elektesas dal parlamento por dumviva ofico. De 1996 til nun ank existas konstitucala korto, konsistanta ek 9 membri qui exercas lia ofici dum 10 yari, e povas revizar la valideso di legi segun la konstituco. ====Autonoma regioni en Gruzia==== [[Arkivo:Georgia high detail map.png\|thumb\|right\|Mapo di Gruzia kun Abkhazia (verde) e Sud-Osetia (violee).]] * [[Adjaria]] (sud-weste, apud Nigra maro) Linio 82 ⟶ 83: En agosto [[2008]] Gruzia probis sensucese retrokonquestar [[Sud-Osetia]] per koakto. Pro to [[Rusia]] helpis [[Sud-Osetia]]. === Geografio === Gruzia jacas en sudala [[Kaukazo]], inter [[latitudo\|latitudi]] 41º°N e 44º°N e [[Longitudo\|longitudi]] 40º°E e 47º°E. ~~Havante~~Lua ~~67.900~~tota surfaco, {{formatnum:69700}} km² ~~la lando~~, esas montoza ed equivalas aproxime olta di [[Bavaria]]. Monto Shkhara, kun {{formatnum:5068}} metri di [[altitudo]] esas lua maxim alta ponto. La ~~preciputa~~precipua [[fluvio\|fluvii]] di la lando esas Rioni, longa de 327 km, e Mtkvari (Turke: ''Kura''), qua ~~naskas~~originas en [[Turkia]] ede debushas an [[Kaspio]], en [[Azerbaijan]]. La [[klimato]] di Gruzia esas ~~extreme~~multe variata, ~~kande on konsideras~~kompare la mikra surfaco di la lando. Existas du precipua klimatala zoni, ~~qua~~qui korespondas aproxime ~~korespondas~~ al esto e la westo di la lando. L'alta montaro [[Kaukazo]] impedas l'eniro di la kolda aeral amasi de ~~la nordo~~norde, ~~dum~~kontre ke la "mikra Kaukazo" sude impedas l'arivo di la sika e varma venti de ~~la sudo~~sude. La klimato weste de Gruzia esas precipue [[subtropikala klimato\|subtropikala]] kun influo dil [[altitudo]], e lua mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] varias de 1.000 mm til 4.000 mm. === Ekonomio === {{PA\|Ekonomio di Gruzia}} De l'Antiqueso, multa komercala treki trairis Gruzia, qua havis prosperoza komerco. [[Oro]], [[arjento]], [[kupro]] e [[fero]] explotesis de jaceyi che Kaukazo. Dum la 20ma yarcento, l'ekonomio di Gruzia projetesis segun Sovietiana modelo. * Pekunio:Gruziana lari (vice Rusa rublo). 1 lari = 100 tetri. * Exportaco-produkturi: citruso-frukti, [[teo]], [[vino]].▼ * Fluido-konduktilo per [[petrolo]] e balde fervoyo inter [[Kaspia maro]] e [[Turkia]]. Pos la krulo di Sovietia e lua nedependo en 1991, la lando facis transito al [[ekonomio di merkato]]. Lua nuna nominezas ''Lari'', e subdividesas en 100 ''tetri''. Ol remplasis [[Rusa rublo]] en 1991. === Demografio ===▼ [[Arkivo:Qartvelebi_poloneti.jpg\|thumb\|200px\|Gruziana viro kun tradicionala vestaro.]]▼ ▲* Exportaco-produkturi: citruso-frukti, [[teo]], [[vino]]. Quankam lua etniala grupo ne existas en altra parti de [[Europa]] ecepte en [[Kaukazo]], Gruziani konsideras su [[kulturo\|kulturale]] Europani. Gruziani esas cirkume 84% de la habitantaro. [[Abkhazia]]ni, Osetiani, [[Armenia]]ni, [[Azerbaijan]]i, Greki de Kaukazo, [[Judo\|Judi]] e [[Rusia\|Rusi]] esas minoritati.▼ ▲=== Demografio === [[Gruziana linguo]] ne apartenas ad [[Indo-Europana linguaro\|Indo-Europana]], [[Turka lingui\|Turka]] o Semitika grupi. Ol parolesas da cirkum 71% de la habitantaro kom matrala linguo. [[Abkhaziana linguo]] parolesas en Abkhazia. Altra lingui parolata esas [[Rusa linguo\|Rusa]] (9%), [[Armeniana linguo\|Armeniana]] (7%), [[Azerbaijana linguo\|Azerbaijana]] (6%), e 7% parolas altra lingui.▼ [[Arkivo:Georgia_single_age_population_pyramid_2020.png\|thumb\|250px\|Demografiala piramido di Gruzia, 2020.]] ▲[[Arkivo:Qartvelebi_poloneti.jpg\|thumb\|~~200px~~left\|280px\|Gruziana viro kun tradicionala vestaro.]] ▲Quankam lua etniala grupo ne existas en altra ~~parti~~loki de [[Europa]] ~~ecepte en~~ultre [[Kaukazo]], Gruziani ~~konsideras~~judikas su [[kulturo\|kulturale]] kom Europani. Gruziani esas cirkume 84% de la habitantaro. [[Abkhazia]]ni, Osetiani, [[Armenia]]ni, [[Azerbaijan]]iani, Greki de Kaukazo, [[Judo\|Judi]] e [[Rusia\|Rusi]] esas minoritati. De la habitantaro, 59,5% habitis urbala zoni en 2020.<ref name=CIA>{{cite web\|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/georgia/#people-and-society\|title=Georgia - The World Factbook\|publisher=CIA\|accessdate=22ma di aprilo 2021\|language={{en}}}}</ref> En 2021, la mezavalora viv-expekto dil habitantaro esis 77,25 yari.<ref name=CIA/> ▲[[Gruziana linguo]] ne apartenas ad [[Indo-Europana linguaro\|Indo-Europana]], [[Turka lingui\|Turka]] o Semitika grupi. Ol parolesas da cirkum 71% de la habitantaro kom matrala linguo. [[Abkhaziana linguo]] parolesas en Abkhazia. Altra lingui parolata esas [[Rusa linguo\|Rusa]] (9%), [[Armeniana linguo\|Armeniana]] (7%), [[Azerbaijana linguo\|Azerbaijana]] (6%), e 7% parolas altra lingui. Entote 99,4% ek la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar.<ref name=CIA/> Cirkume 83% de la habitantaro praktikas [[Ortodoxa kristanismo]], 9.9% esas [[Islamo\|Mohamedani]], 3.9% esas Armeniani apostoliki, e 0.8% esas [[katolikismo\|katoliki]].▼ ▲Cirkume 83,4% de la habitantaro praktikas [[Ortodoxa kristanismo]], ~~9.9~~10,7% esas [[Islamo\|Mohamedani]], 3.2,9% esas Armeniani apostoliki, ~~e 0.8~~1,2% ~~esas~~praktikas altra religii, inkluzite [[katolikismo\|katoliki]], 0,5% praktikas nula religio, e 1,2% ne informis pri religio, segun statistiki de 2014.<ref name=CIA/> * Lekto-saveso: 99 %. * Postulata vivo-duro: 61 yari (por viri), 68 yari (por mulieri) La maxim ~~granda~~populoza urbo esas [[Tbilisi]], la chef-urbo. Altra ~~granda~~importanta urbi esas [[Kutaisi]], [[Batumi]], Rustavi e Sokhumi. === Kulturo === [[Arkivo:Khevsureti,_Georgia_—_Village_Shatili.jpg\|thumb\|280px\|Domi konstruktita dum la [[Mezepoko]] em Shatili.]] ~~{{nekompleta}}~~ Gruziana kulturo influesis da klasika Greka, Romana, Bizancana e da diversa Iranana kulturi. De la 11ma til la 13ma yarcento eventis tale nomizita "renesanco kulturala" Gruziana, nome klasika literaturo, arti, filozofio, arkitekturo e cienco. Dum la 19ma yarcento, ol ank influesis dal [[Rusa imperio]]. L'influi arkitekturala esas videbla en kasteli, turmi, fortifikuri e kirki, exemple la mezepokala konstrukturi del urbo Shatili. * Propralinguala nomo: Sakartvelo == Referi ==

Gruzia: Diferi inter la revizi