Wikipedio

Chad: Diferi inter la revizi

Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versionoPlu recenta versiono →
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
kelka korektigi + texto, imaji, referi
kelka korektigi/modifiki ed aktualigi
Lineo 5:
| Blazono = Coat of arms of Chad.svg
| Imajo_mapo = LocationChad.svg
| Chefurbo = [[N'Djamena]]
| Habitanti_chefurbo = {{formatnum:993442}} ([[2009]])
| Precipua_urbo = [[N'Djamena]]
| Oficala_lingui = [[Franca linguo|Franca]], [[Araba linguo|Araba]]
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo dipri prezidanti di Chad
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Idriss Déby Itno]]
| Surfaco = {{formatnum:1284000}}▼
| Nomo_listo_chefo_guverno = Listo di chefa ministri di Chad
| Rango_surfaco = 21
| Titulo_chefo_guverno = Chefa ministro
| Surfaco_aquo = 1,9▼
| chefo_guverno = [[Kalzeubet Pahimi Deubet]]
| Habitanti = {{formatnum:15833116}}<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html |title=Africa::Chad - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=19ma di februaro 2019}}</ref>
▲| Surfaco = {{formatnum:1284000}}
| Rango_surfaco Rango_habitanti = 2174
| Yaro = 2009julio 2018▼
▲| Surfaco_aquo = 1,9
| Denseso di habitantaro = 812,33▼
| Habitanti = {{formatnum:13670084}}<ref name=POP>{{cite web|title=Projections demographiques 2009-2050 Tome 1: Niveau national |language={{fr}} |publisher=INSEED |page=7 |url=http://www.inseedtchad.com/IMG/pdf/projections_demographiques_nationales.pdf |accessdate=18ma di decembro 2015}}</ref>
| Rango_habitantiReto_kodexo = 74.td
▲| Yaro = 2009
▲| Denseso di habitantaro = 8
| Reto_kodo = .td
| Nomo_himno = ''La Tchadienne''
| Pekunio = [[Franko CFA di Central Afrika]]
| Religii = [[islamo]], 59,1%
}}
'''Chad''' esas lando qua jacasjacanta en centr-central [[Afrika]]. LuaLu vicinahavas landikom esasvicini [[Libia]] norde, [[Sudan]] este, [[Centrafrika]] sude, [[Kamerun]] e [[Nijer]] sudweste, e [[Nigeria]] weste.
 
'''Bazala fakti pri Chad.'''
=== Historio ===
{{PA|Historio di Chad}}
Dum la 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono di Borkou-Ennedi-Tibesti, anen la nordo di Chad. La habitantaro di la regiono kreskis rapide. Gradope la regiono divenis "krucovoyo di civilizesi". Un ek ta civilizesi esis la populo ''Sao'', qua existis de cirkume la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la [[9ma yarcento]] aparis l'imperio Kanem-Bornu, qua gradope dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, rejulo Humai ibn Salamna konvertis su al [[islamo]].
 
[[Arkivo:Group_of_Kanem-Bu_warriors.jpg|thumb|250px|left|Grupo di militeri de Kanem-Bornu.]]
Linio 40 ⟶ 37:
Franci penetris en la regiono di nuna Chad unesmafoye en [[1891]]. Ye la [[22ma di aprilo]] [[1900]] eventis la [[batalio di Kousseri]], decidiganta por l'okupeso dil teritorio. En [[1920]] Franci prenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de l'[[Afrika Equatorala Franca]]. La regiono havis poka importo por [[Francia]], e furnisis precipue kruda [[kotono]] e ne-experta laboristaro por verkar en lua plu produktiva sudala kolonii.
 
Dum la [[Duesma mondomilito]], Chad esis l'unesma Franca kolonio qua unigis su a la [[federiti de la duesma mondomilito|westala federiti]] pos la vinkeso di Francia. Dum l'administro di Félix Éboué, l'unesma nigranegra administristo di un Franca kolonio, Chadana trupi atakis la forci dil Axo en [[Libia]], ube li kaptis l'[[oaziso]] di Kufra.
 
Pos la milito, lokala partisi komencis developar su en Chad. Un di ta partisi, ''Parti Progressiste Tchadien'' - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, defensis la nedependo di lando. Pos refer-voto pri teritoriala autonomeso enye la [[2828ma di septembro]] [[1958]], [[Franca Equatoral Afrika]] esis dissolvita, e lua 4 teritorii kompozanti ([[Republiko Kongo|Kongo Brazzaville]], [[Gabon]], [[Centrafrika]] e Chad divenis autonoma membri di Franca komuneso, enye la [[2828ma di novembro]] sam yaro. Fine, enye la [[1111ma di agosto]] [[1960]] Chad divenis nedependanta de Francia. [[François Tombalbaye]] esis lua unesma prezidanto.
 
[[Arkivo:François_Tombalbaye_p1959.jpg|thumb|180px|left|[[François Tombalbaye]]]]
Tombalbaye divenis autoritatemaautoritatoza prezidanto qua desfidis demokratio. En [[1962]] ilu proskriptis omna politikala partisi, ecepte PPT. Il traktis rude lua enemiki, sive reala od imaginita, e plenigis karceri kun lua opozinti. En [[1965]] Islamala grupi komencis [[interna milito]] qua duris til [[1979]] kande la chef-urbo N'djamena konquestesis. Ye la [[13ma di aprilo]] [[1975]] eventis [[stato-stroko]], e Tombalbaye asasinesis da militisti. Ilu remplasesis per uniono di militisti komandita da [[Noël Milarew Odingar]], qua guvernis til [[1978]]. Odingar remplasesis dal generalo [[Félix Malloum]], qua guvernis til la [[23ma di marto]] [[1979]].
 
En [[1979]] rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guvernerio di Félix Malloum krulis. [[Goukouni Oueddei]] divenis provizora chefo di stato. En novembro 1979 la "transitala guvernerio di nacionala uniono" (France: ''Gouvernement d'Union Nationale de Transition'') formacesis, kun Oueddei kom chefo di stato e pose prezidanto, por guvernar dum 18 monati. En [[1980]], [[Libia]]na intervenis en Chad, favorebla a la transitala guvernerio e kontre la rebela forci qui ne aceptis Oueddei.
 
Ye la [[7ma di junio]] [[1982]] [[Hissène Habré]] revokis Oueddei kun la helpo di [[CIA]], e komandis la lando til la [[2ma di decembro]] [[1990]] kande il revokesis per [[stato-stroko]] komandita da [[Idriss Déby Itno|Idriss Déby]]. Un charto aprobesis en [[1991]] e grantis Déby kom prezidanto. En marto [[1996]] lando aprobis nova [[konstituco]] ed en junio eventis elekti por prezidantoprezidantala. Idriss Déby ganis kun 69% de totala voti<ref>[http://africanelections.tripod.com/td.html Elections in Chad] African Elections Database</ref>.
 
=== Politiko ===
[[Arkivo:Idriss_Deby_Itno_IMG_3724.jpg|thumb|180px|Prezidanto [[Idriss Déby Itno]].]]
[[Arkivo:Building of National Assembly DJAMENA.jpg|thumb|left|250px|Nacional AsemblajoAsemblitaro di Chad.]]
Chad esas prezidantala [[republiko]]. La prezidanto esas ambe [[chefo di stato]] e [[chefo di guvernerio]] di la lando ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Lua [[konstituco]] aprobesis en [[1996]] e modifikesis en [[2005]] por permisar nefinita rielekti dil prezidanto. La [[chefa ministro]] di Chad nur esas la chefo dil ministraro.
 
La parlamento (Nacional AsemblajoAsemblitaro) havas unika chambro kun 155 membri qui elektesas dal populo por 4 yari. [[Judiciala povo]] esas formale nedependanta, ma la prezidanto indikas la chefo di la supra korto, qua havas 16 membri. L'altra 15 elektesas da la prezidanto e da la Nacional AsemblajoAsemblitaro, por dumviva mandato.
 
Til [[1992]] nur la MPS, partiso dil guvernerio esis legala. En ta yaro la opozanta partisi legaligesis. Nune 78 partisi esas legala. Chad konsideresasjudikesas kom un diek la maxim [[korupto|korupta landi]] dide la mondo.
 
=== Geografio ===
Linio 65 ⟶ 62:
Kun {{formatnum:1284000}} km² Chad havas preske du foyi la surfaco di Francia, e plu kam tri foyi la surfaco di [[Kalifornia]]. La maxim multa habitanti koncentresas sude. Lua chef-urbo, [[N'Djamena]], distas 1060 km de [[Douala]], [[Kamerun]], la maxim proxima [[portuo]] en l'[[Atlantiko]]. Pro lua granda disto de Atlantiko e pro lua vasta [[dezerto]] Chad kelkafoye aludesas kom "la sika kordio di Afrika".<ref>{{cite book|title= ''"S.H. Frankel: Reminiscences of an Economist (Review Article)"'', South African Journal of Economics, tomo 60 | issue= 4 | pages = 246-255 |date = decembro 1992| author = Botha, D.J.J. |doi=10.1111/j.1813-6982.1992.tb01049.x |location=Sudafrika}}</ref>
 
Chad havas 3 geografiala regioni. Norde jacas la [[dezerto]] di [[Sahara]], ube pluvas min kam 50mm omnayare. Centre de la teritorio existas [[stepo]] (la zono konocita kom [[Sahel]]) kun mezavalora [[pluvozesopluvo-quanto]] de 300 til 600 mm omnayare. Sude existas la [[savano]], kun mezavalora yarala pluvozesopluvo-quanto di 900 mm. La maxim alta monto esas [[Emi Koussi]], kun 3,.100 metri di [[altitudo]], norde de lando.
 
[[Lago Chad]], nune kun {{formatnum:17806}} km², esas la 2ma maxim vasta lago de Afrika. La surfaco di Lago Chad diminutabas dum la recenta yari.
Linio 75 ⟶ 72:
[[Arkivo:Ouaddaian_girl_from_Chad.jpg|thumb|250px|Puerino de la regiono Ouaddaï.]]
[[Arkivo:Kdffamille1.JPG|thumb|250px|left|Chadana familio.]]
Segun statistiki de 2005, Chad havis {{formatnum:10146000}} habitanti, di qui nur 26% vivis em urbi e 74% vivis en rurala regioni.<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/2006_wppchart.pdf |title=World Population 2006 |publisher=Unionita Nacioni|language=Angla{{en}}}}</ref> La habitantaro esas yuna: on kalkulas ke 47.3% de la habitantaro evas min kam 15 yari. La mezvalora vivo-expekto esas 50.2 yari.<ref name =CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|title="Chad" - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=21ma di aprilo 2017}}</ref> La [[infantala mortado]] en [[2016]] esas 87 per 1000 pueri evante min kam 1 yaro.<ref name=CIA/>
 
La [[denseso di habitantaro]] esas basa en la regiono di [[Sahara]] (0.1 habitanti/km2), ma atingas 52.4 habitanti/km2 en West-Logone, regiono sude de la lando. [[Poligamio]] esas frequa inter la habitantaro, e 39% de la mulieri vivas en ta situeso.
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/wiki/Chad"