Uzbekistan: Diferi inter la revizi
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
kelka korektigi/modifiki ed aktualigi |
+texto, imaji, referi |
||
Lineo 6:
| Imajo_mapo = LocationUzbekistan.PNG
| Chefurbo = [[Tashkent]]
| Habitanti_chefurbo = {{formatnum:2154649}} ([[2003]])
| Precipua_urbo = [[Tashkent]]
| Oficala_lingui = [[Uzbeka linguo|Uzbeka]]
Lineo 28:
| Religii = [[islamo]], 76,2%
}}
'''Uzbekistan''' esas lando senlitora, jacanta
'''Bazala fakti pri Uzbekistan.'''
=== Historio ===
{{PA|Historio di Uzbekistan}}
Homi ja habitis la regiono di nuna Uzbekistan cirkume [[2000 aK]]. Kaukaziana populi, qui probable originis de la nordo o la westo di la regiono e parolis pre-tokariana lingui habitis la regiono
[[Arkivo:Greco-BactrianKingdomMap.jpg|thumb|left|
[[Alexandros la Magna]] konquestis [[Sogdiana]] e [[Baktria]] la yaro [[327 aK]]. Il mariajis su kun Roxana, filiino di lokala Baktriana chefo. Alexandros ne sucesis konquestar la tota regiono, tamen Greka-Baktriana rejio establisesis
[[Islamo]] arivis dum la [[7ma yarcento]]. Dum la [[8ma yarcento]] [[Arabia|Arabi]] konquestis la regiono e dum la [[9ma yarcento]] [[Transoxania]] divenis parto di la stato Samanida. Dum la [[13ma yarcento]] [[Mongolia|Mongola]] hordi komandita da [[Chingiz-kano]] okupis la regiono. La Mongoli komencis [[gentocido]] qua preske exterminis la populo [[Skitia|Skita]], etniale Persiani qui vivis en la regiono. La lokala kulturo e heredaji remplasesis per la kulturo Mongola-Turka. Pos la morto di Chingiz-kano, lua duesma filiulo [[Chagatai Khan]] asumis la dominaco di la regiono.
[[Arkivo:KarazinNN_VstRusVoyskGRM.jpg|thumb|left|
En
Uzbekistan deklaris sua nedependo de [[Sovietia]] ye la [[31ma di agosto]] [[1991]], kun [[Islom Karimov]] kom prezidanto. En [[1992]] la lando adoptis [[konstituco]], ma proskriptis l'opozanta partiso ''Birkik''. En [[
=== Politiko ===
[[Arkivo:Shavkat_Mirziyoev_(2016-09-06)_2.jpg|thumb|190px|[[Shavkat Mirziyoyev]], la nuna prezidanto di Uzbekistan.]]
[[Arkivo:Oliy_Majlis_(Parliament_of_Uzbekistan).jpg|thumb|left|250px|La parlamento di Uzbekistan.]]
Pos Uzbekistan nedependeskar de [[Sovietia]] en [[1991]] eventis prezidantal elekto, e [[Islom Karimov]] elektesis prezidanto, quankam l'elekto ne esis demokratiala. L'unesma elekto por la parlamento (''Oliy Majlis'') nur eventis en [[1994]].
Uzbekistan esas prezidantala [[republiko]]. La [[prezidanto]] esas ambe [[chefo di stato]] e [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal populo por 5 yari kun nefinita posibleso di rielekto, quankam l'elekti ne povas konsiderar libera. [[Islom Karimov]] guvernis la lando de la [[14ma di marto]] [[1990]] til lua morto ye la [[2ma di septembro]] [[2016]]
La [[legifala povo]] konsistas ek la Supra asemblajo (''Oliy Majlis''), qua havas 2 chambri. La
La du maxim alta korti di Uzbekistan esas la Konstitucala Korto (konsistanta ek 7 judiciisti) e la Supra Korto, qua subdividesas en quar branchi: civila, kriminala, ekonomiala e militala, e konsistas ek 67 membri.<ref name=Jud>{{cite web|title=Uzbekistan Judicial branch|publisher= Index Mundi|url=https://www.indexmundi.com/uzbekistan/judicial_branch.html|accessdate=16ma di februaro 2019}}</ref> La membri dil alta korti selektesas dal prezidanto e konfirmesas dal ''Oliy Majlis'', komence por 5 yari e sequante por 10 yari.<ref name=Jud/>
=== Geografio ===
[[Arkivo:Uzbekistan 1995 CIA map.jpg|thumb|
[[Arkivo:Sand dessert on Khorezm, Uzbekistan-01.jpg|left|thumb|
Uzbekistan havas 6.221 km di frontieri kun vicina landi. Ol esas la 56ma maxim vasta lando del mondo e la 42ma maxim populoza. Sika planaji kovras cirkume 80% de lua teritorio. Sude de la lando existas monti qui divenas plu alta proxim la frontiero kun Tajikistan e povas atingar 4.500 metri di [[altitudo]] e formacas naturala frontiero inter central Azia e [[Chinia]]. La maxim alta monto di la lando esas ''Khazret Sultan'', kun {{formatnum:4643}} metri di [[altitudo]].
L'[[aquo]] esas skarsa e neegale distributata. Min kam 10% de lua tota surfaco recevas [[irigaco]], qua koncentresas en la valo Fergana. La du precipua fluvii di la lando esas [[Amu Darya]] e [[Syr Darya]], qui naskas en la montari di Tajikistan ed Uzbekistan. Ante ke granda irigaco-projeti por kultivar [[kotono]] realigesis, la du fluvii debushis en la [[maro di Aral]]. Tamen, la trouzo di irigaco diminutis la quanto di aquo qui arivis en la maro. To kreis serioza ambientala problemi, pro ke lua aqui divenis tro saloza, la [[vaporigo]] augmentis, la [[poluto]] divenis koncentrata, ed en kelka arei la maro sikeskis komplete.
L'aqui di Aral anke kontaminesis pro la trouzo di [[insekt-ocidilo|insekt-ocidili]] en la plantacerii. Gradope pos la yari 1960ma, komencis formacesar la [[dezerto]] ''Aralkum'', ube ante existis la maro. L'areno de la fondo dil maro formacis l'areno dil dezerto, qua restas kontaminata per insekt-ocidili. La kontaminata areni transportesas dal venti per longa disti til populizita regioni, ube ol produktas respirala morbi en la habitantaro.
=== Ekonomio ===
{{PA|Ekonomio di Uzbekistan}}
Pos la [[krulo di Sovietia]] Uzbekistan gradope komencis adoptar l'[[ekonomio di
=== Demografio ===
Linio 72 ⟶ 76:
Segun statistiki de la yaro 2019, Uzbekistan havis {{formatnum:33254100}} habitanti.<ref name=Stat/> La maxim multa (83,8%) esas Uzbeki. Tadjikistanani esis 4,8%, Kazakstanani esis 2,5%, Rusi esis 2,3%, Karakalpaki esis 2,2%, Tatar esis 1,5%, e 4,4% apartenis ad altra etnii en 2017.<ref name=CIA/> La habitantaro di Uzbekistan esas yuna: 41,46% evis min kam 24 yari en 2018.<ref name=CIA/>
L'oficala linguo di la lando esas Uzbekistanana, parolata da 74,3% de la habitantaro. La Rusa parolesas da 14,2%, la linguo Tajikstanana parolesas da 4,4%, e 7,1% parolas altra lingui.<ref name=CIA>{{Cite web|
Granda parto de lua habitantaro (99,3%) savas lektar ed skribar. Cirkume {{formatnum:600000}} studenti finas l'[[universitato]] omnayare.
Linio 81 ⟶ 85:
=== Kulturo ===
[[Arkivo:Asrlar Sadosi2012a.jpg|thumb|320px|Artizano fabrikas tradicionala muzikal instrumento.]]
La [[kulturo]] di Uzbekistan mixas influi de diversa rasi. Segun oficala fonti, 80% esas Uzbeki, 5,5% Rusi e 5% Tadjikistanani, quankam reala nombro di Tadjikistanani povas esar 20 til 30%.▼
[[Arkivo:Shahzoda_in_2012.jpg|left|thumb|250px|[[Shahzoda]]]]
▲La [[kulturo]] di Uzbekistan mixas influi de diversa rasi. Segun l'oficala fonti, 80% esas
La jenro tradicionala di Uzbekistanana [[muziko]] recevas la nomo ''Shashmaqam''. Ol aparis en la regiono [[Bukhara]] dum la [[16ma yarcento]], e relatas l'Azerbaijanana jenro ''Mugham'' e la jenro ''muqam'' dil populo Uigur. Turgun Alimatov esis kompozisto di muziki kun tradicionala instrumenti dum la 20ma yarcento. Nune, [[Sevara Nazarkhan]] esas la maxim famoza Uzbekistanana kantistino e kompozistino di tradicionala muziko. [[Rock]] e [[hip hop]] esas jenri populara inter la yunaro. Kelka exempli pri Uzbekistanana kantisti: [[Lola Yoʻldosheva]], [[Rayhon]], [[Shahzoda]], Yulduz Usmonova, Daler Xonzoda, ''rap''-kantisto Shohruh, e la bandi Yalla e Night Wind.
[[Arkivo:Зульфия.jpg|thumb|left|250px|[[Zulfiya Isroilova]]]]
La maxim anciena exempli pri [[literaturo]] en
[[Arkivo:Uzbekistan national football team.jpeg|thumb|320px|Nacionala futbalo-esquado di Uzbekistan.]]
▲La maxim anciena exempli pri [[literaturo]] en Uzbeka linguo esas poemi. Existas poka exempleri pri la literaturo ante l'arivo di [[islamo|islamala religio]], nur poka poemi en Olda Turka Linguo.<ref>{{cite web|url=http://www.uzbektravel.com/eng/literature1.htm|title=Uzbekistan - Literature|accessdate=25ma di mayo 2017}}</ref>
La maxim populara [[sporto]] en Uzbekistan esas [[futbalo]]. Pos 2015, l'unesma diviziono di lua futbala ligo konsistas ek 16 klubi. Altra populara sporti esas [[basketbalo]], rugbio* e salona futbalo. Pri Olimpiala sporti, [[Artur Taymazov]] ganis l'unesma medalio - arjenta - pri lukto por la lando dum l'[[Olimpiala Ludi en Sydney, 2000]]. Ilu anke ganis du ora medalii Olimpiala, en Athina ed en London.
=== Referi ===
| |||