Wikipedio

Centrafrika: Diferi inter la revizi

Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versionoPlu recenta versiono →
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
kelka korektigi/modifiki
kelka korektigi, aktualigi e plugrandigo dil artiklo. + imaji e referi
Lineo 3:
| Lokala_nomo = République Centrafricaine<br />Ködörösêse tî Bêafrîka
| Flago = Flag_of_the_Central_African_Republic.svg|
| Blazono = Coat_of_arms_of_the_Central_African_Republic-NEW.png
| Imajo_mapo = LocationCentralAfricanRepublic.svg
| Chefurbo = [[Bangui]]
| Lojanti_chefurboHabitanti_chefurbo = {{formatnum:697690}} ([[2003]])
| Precipua_urbo = [[Bangui]]
| Oficala_lingui = [[FrancianaFranca linguo|FrancianaFranca]] e [[Sango linguo|Sango]]
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo dipri prezidanti di Centrafrika
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Faustin-Archange Touadéra]]
| Nomo_listo_chefo_guverno = Listo dipri chefministri di Centrafrika
| Titulo_chefo_guverno = Chefministro
| chefo_guverno = [[Simplice Sarandji]]
| Surfaco = {{formatnum:622984622941}}
| Rango_surfaco = 43
| Surfaco_aquo = 0
| Habitanti = {{formatnum:5745062}}<ref name=CIA>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ct.html|title=Africa::Central African Republic - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=4ma di februaro 2019}}</ref>
| Habitanti = {{formatnum:4709000}}<ref name="unpop">UN projection {{cite web|publisher=The Department of Economic and Social Affairs of the United Nations |url=http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/EXCEL_FILES/1_Population/WPP2012_POP_F01_1_TOTAL_POPULATION_BOTH_SEXES.XLS | title=World Population Prospects The 2012 Revision: Highlights and Advance Tables | pages=51–55 | accessdate=11ma di agosto 2013}}<br>''Noto: moderna statistiki konsideras l'efekto di granda mortado per la viruso [[AIDS]]''.</ref>
| Rango_habitanti = 119116
| Yaro = 2014julio 2018
| denseso di habitantaro = 79,122
| Reto_kodoReto_kodexo = .cf
| Nomo_himno = ''La Renaissance''<br />''E Zingo''
| Pekunio = [[Franko CFA di Central Afrika]]
| Religii = [[kristanismo]] (67,8%)
}}
'''Centrafrika''' esas lando senlitora en central [[Afrika]]. LuaLu vicinahavas landikom esasvicini [[Chad]] norde, [[Sudan]] nord-westrweste, [[Sud-Sudan]] este, [[Demokratial Republiko Kongo]] e [[Republiko Kongo]] sude, e [[Kamerun]] weste. LaSegun landostatistiki havasde cirkume2018, 620ol milhavis km²,{{formatnum:5745062}} e 4habitanti.4<ref milionname=CIA/> habitantiLua entota [[2009]]surfaco esas cirkume 620 mil km².
 
'''Bazala fakti pri Centrafrika.'''
=== Historio ===
[[Arkivo:Bouar_Megaliths_stamp.jpg|thumb|left|160px|La megaliti de Bouar evas de [[Neolitiko]].]]
{{PA|Historio di Centrafrika}}
Cirkume 10 mil yari ante nun, l'expanso dil [[dezerto]] [[Sahara]] ekpulsis populi chaseri-rekolieri adsude, vers la regiono [[Sahel]], ube multa ek ta populi establisis su.<ref name=McKenna>{{cite book|ref=McKenna |author=McKenna, Amy |year=2011|title= The History of Central and Eastern Africa|publisher=The Rosen Publishing Group|isbn=978-1615303229}}</ref> Ca socii developis [[agrokultivo]] dum [[neolitiko]]. Komence li kultivis inyamo, pose milyeto e [[sorgumo]].
Inter [[1000 aK]] e la yaro [[1000]] populi qua parolis lingui Ubangiana expansis este tra la teritorio di nuna Centrafrika. Dum la sam epoko, [[bantuo|bantua]]-parolanta enmigranti establisis su en sud-westo di la regiono. Ante la [[19ma yarcento]] la habitantaro di la regiono vivis trans la expanso-lineo di [[islamo]], e havis poka kontakti kun Mohamedana populi. Nur ta epoko la religio islamala komencis expansar, pro la komercala kontakti inter la du regioni dum la komenco dil yarcento. Pos [[1850]], [[Arabia|Araba]] komercisti di [[sklavo|sklavi]] komencis penetrar la regiono. Li kaptis sklavi ed uzis [[fluvio Ubangi]] por atingar la litoro e vendis la sklavi por [[Amerika]]. La sklavo-komerco diminutis permanente la habitantaro di Centrafrika.<ref>{{cite web|url= http://www.everyculture.com/Bo-Co/Central-African-Republic.html | title = Culture of Central African Republic - history, people, clothing, women, beliefs, food, family, social, dress. | author=Everyculture.com|accessdate=6ma di aprilo 2013}}</ref>▼
 
▲Inter [[1000 aK]] e la yaro [[1000]] populi qua parolis lingui Ubangiana expansis este tra la teritorio di la nuna Centrafrika. Dum la samsama epoko, populi [[bantuo|bantua]]-parolantaparolanti enmigrantimigris ed establisis su en sud-westoweste dide la regiono. Ante la [[19ma yarcento]] la habitantaro di la regiono vivis transsude de la expanso-lineo di [[islamo]], e havis poka kontakti kun Mohamedana populi. NurErste dum ta epoko la religio islamala komencis expansar, pro la komercala kontakti inter la du regioni dum la komenco dil yarcento. Pos [[1850]], [[Arabia|Araba]] komercisti di [[sklavo|sklavi]] komencis penetrar la regiono. Li kaptis sklavi ed uzis [[fluvio Ubangi]] por atingar la litoro e vendis la sklavi por [[Amerika]]. La sklavo-komerco diminutis permanentepermanante la habitantaro di Centrafrika.<ref>{{cite web|url= http://www.everyculture.com/Bo-Co/Central-African-Republic.html | title = Culture of Central African Republic - history, people, clothing, women, beliefs, food, family, social, dress. | author=Everyculture.com|accessdate=6ma di aprilo 2013}}</ref>
[[Francia]] establisis en la bordo di la [[fluvio Ubangi]] en [[1889]] e fondis [[Bangui]]. La regiono recevis la nomo [[Ubangi-Shari]]. En [[1911]] Francia cedis la regioni Sangha e Lobaye a [[Germania]], qua okupis ol til l'[[Unesma mondomilito]].▼
 
▲[[Francia]] establisis en la bordorivo di ladil [[fluvio Ubangi]] en [[1889]] e fondis [[Bangui]]. La regiono recevis la nomo [[Ubangi-Shari]]. En [[1911]] Francia cedis la regioni Sangha e Lobaye a [[Germania]], qua okupis ol til l'[[Unesmaunesma mondomilito]].
En [[1925]] Franca skriptisto [[André Gide]] skribis ''Voyage au Congo'', libro ke deskriptis la pavoriganta konsequantaji di konskriptadi por konstructar la [[fervoyo]] qua ligus Kongo ad [[Atlantiko]]. La libro deskriptis specale la kruelegaji facita kontre Centr-afrikana populo da employati de la konstrukto-kompanio.▼
 
▲En [[1925]] Franca skriptisto [[André Gide]] skribis ''Voyage au Congo'', libro kequa deskriptis la pavoriganta konsequantaji di konskriptadi por konstructar la [[fervoyoferovoyo]] qua ligus Kongo ad [[Atlantiko]]. La libro deskriptis specaledetaloze la kruelegajikruelega facitatraito kontre Centr-afrikana populo dadal employati de la konstrukto-kompanio kontre Centr-Afrikani.
Dum la [[yari 1930ma]] la regiono di Ubangi-Shari komencis produktar [[kotono]], [[teo]] e [[kafeo]], e la minado di [[oro]] e [[diamanto]] komencis en westo. Chosei konstruktesis por exportacar la produkturi, e kampanio-hospitali instalesis por kombatar dormo-maladeso, transmisita da la [[musho tsetse]].▼
 
▲Dum la [[yari 1930ma]] la regiono di Ubangi-Shari komencis produktar [[kotono]], [[teo]] e [[kafeo]], e la minadol'exploto di [[oro]] e [[diamanto]] komencis en la westo. Chosei konstruktesis por exportacar la produkturi, e kampanio-hospitali instalesis por kombatar dormo-maladeso, transmisitatransmisata da ladal [[musho tsetse]].
Ye la [[1ma di decembro]] [[1958]] Ubangi-Shari divenis autonoma regiono, kun [[Barthélemy Boganda]] kom chefministro. En [[13 di agosto]] [[1960]] Centrafrika divenis nedependanta de Francia, e [[David Dacko]] divenis lua unesma prezidanto. Dacko guvernis til [[31 di decembro]] [[1965]], kande kolonelo [[Jean-Bédel Bokassa]] revokis ilu per [[stato-stroko]].▼
 
▲Ye la [[1ma di decembro]] [[1958]] Ubangi-Shari divenis autonoma regiono, kun [[Barthélemy Boganda]] kom chefministro. EnYe la [[1313ma di agosto]] [[1960]] Centrafrika divenis nedependantanedependeskis de Francia, e [[David Dacko]] divenis lua unesma prezidanto. Dacko guvernis til la [[3131ma di decembro]] [[1965]], kande lora kolonelo [[Jean-Bédel Bokassa]] revokis ilu per [[stato-stroko]].
 
[[Arkivo:Bokassa portrait.jpg|left|thumb|200px|[[Jean-Bédel Bokassa]]]]
Bokassa guvernisuzis la titulo di prezidanto por guvernar de la [[11ma di januaro]] [[1966]] til la [[44ma di decembro]] [[1976]]. kunCa la titulo di prezidantodio, kande ilu proklamis su imperiestro, kun la titulo Bokassa la 1ma. LiaLua diktatoreso duris til la [[20ma di septembro]] [[1979]], kande ililu ekpulsesisrevokesis de la povo per stato-stroko komanditakomandata da [[David Dacko]], kunqua lahelpesis helpo dida Francia. Dacko guvernis itere la lando til ke stato-stroko sensanga, komandita da [[André Kolingba]], ekpulsis ilu ye la [[1ma di septembro]] [[1981]].
 
Kolingba guvernis kom militarala diktatoro til [[1986]], kande ilu prizentis nova [[konstituco]], qua aprobesis per refer-votoreferovoto. Pose, eventis prezidantala elekto, en qua Kolingba elektesis por guvernar de 1986 til [[1992]].
 
En [[1993]] eventis elekti kun la helpo di internaciona komunesokomunitato, e [[Ange-Félix Patassé]] vinkis. Nova [[konstituco]] aprobesis ye la [[28ma di decembro]] [[1994]]. En [[2003]], generalomalgre [[Françoissuportata Bozizé]]da komandis1000 [[stato-strokoLibia]]na e revokissoldati, Patassé, quankamrevokesis iluper recevisstato-stroko suportokomandita dedal 1,000generalo [[LibiaFrançois Bozizé]]na soldati.
 
En [[2012]] komencis [[interna milito]] kontre la rejimo di [[François Bozizé]]. Ye la [[24ma di marto]] [[2013]] rebeli marchis aden [[Bangui]] e revokis Bozizé. [[Michel Djotodia]] asumis la prezidanteso, e lora chefministro [[Nicolas Tiangaye]] pregis la helpo dil [[Unionita Nacioni]] por sendar paco-trupi. Ye la 31ma di mayo, l'ex-prezidanto Bozizé akuzesis pri incitajo a [[gentocido]] e krimini kontre la homaro.
 
=== Politiko ===
[[Arkivo:Faustin Touadera.jpg|thumb|160px|<small>[[Faustin-Archange Touadéra]]</small>]]
[[Arkivo:RN2, Bangui - Mapillary (Y845P8qms0Py7p9Mh4nsyg).jpg|thumb|250px320px|left|La Nacional AsemblajoAsemblitaro di Centrafrika.]]
La nuna [[konstituco]] di Centrafika aprobesis ye la [[5ma di decembro]] [[2004]] per referovoto. Segun ol, Centrafrika esas mi-prezidantala [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5 yari. Pos la [[30ma di marto]] [[2016]] esas [[Faustin-Archange Touadéra]]. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], qua indikesas dal prezidanto. Pos la 2ma di aprilo 2016, esas [[Simplice Sarandji]].
 
La [[parlamento]] havas unika chambro, la Nacional AsemblajoAsemblitaro (''Assemblée Nationale'') kun 105 membri qui elektesas dal populo por 5 yari.
 
La legaro di Centrafrika havas kom bazo la Franca legaro. La Supra Korto (''Cour Supreme'') konsistas ek judiciisti qui indikesas dal prezidanto. Ank existas Konstitucala korto, e lua membri ank indikesas dal prezidanto.
 
=== Geografio ===
[[Arkivo:Central African Republic MapCentral_African_Republic_Topography.jpgpng|thumb|160px250px|MapoTopografiala mapo di Centrafrika.]]
[[Arkivo:Ubangi river near Bangui.jpg|thumb|left|160px250px|Ubangi[[Fluvio fluvioUbangi]], proxim [[Bangui]].]]
Centrafrika esas lando [[litoro|senlitora]], jacanta inter la latitudi 2° e 11°N, e la longitudi 14° e 28°E. Havante {{formatnum:622941}} km² ol esas la 45ma maxim vasta lando de la mondo, e lua surfaco equivalas la de [[Ukraina]]
Centrafrika ne havas [[litoro]]. Granda parto di lando esas kovrata da [[savano]] kun averajala [[altitudo]] di 500 metri. La maxim alta monto di lando esas Mont Ngaoui, kun 1,420 metri di altitudo. En la sudo, la fluvii esas parti di la baseno di [[fluvio Kongo]]. La esto esas parto de la baseno di [[Nilo]], dum ke la norno esas parto di la baseno di Ubangi.▼
 
La fluvii sude de la lando debushas an la baseno dil [[fluvio Kongo]]. Este, li debushas an la baseno di [[Nilo]], e norde li debushas an la baseno di Ubangi. La [[fluvio Ubangi]] formacas naturala frontiero kun la [[Demokratial Republiko Kongo]] sude.
 
▲Centrafrika ne havas [[litoro]]. Granda parto di la lando esas platajo kovrata da [[savano]], kun averajalamezavalora [[altitudo]] di 500 metri. LaLua maxim alta monto di lando esas ''Mont Ngaoui'', kun 1,.420 metri di altitudo. EnNordweste la sudo,de la fluviilando esas parti diexistas la baseno di [[fluvio Kongogranito|granita]]. Laplatajo esto''Yade'', esaskun partomezavalora de la basenoaltitudo di [[Nilo]],348 dummetri. keExistas laizolata nornokolini esassude parto dide la baseno di Ubangilando.
 
La dominacanta [[klimato]] di la lando esas [[tropikala klimato|tropikala]], kun du sezoni. En [[Bangui]], la sika sezono iras de novembro til februaro, esante decembro e januaro la maxim sika monati. En l'extrema nordo de la lando la klimato esas [[miarida klimato|miarida]], e la sika vento ''harmattan'' qua suflas de [[Sahara]] de novembro til marto]] portas polvo a la regiono. La regiono minacesas da [[dezertigo]].
 
=== Ekonomio ===
{{PA|Ekonomio di Centrafrika}}
Quankam Centrafika havas ercijaceyi di [[uranio]] en Bakouma, [[petrolo]] en Vakaga, [[oro]], [[diamanto|diamanti]], ligno e kultivebla suli, ol duras esar un ek la maxim povra landi de la mondo. Pri la [[Indexo pri humana developeso]] Centrafrika jacas en larangizesas 179ma loko, inter 187 landi, pri l'[[Indexo pri homala developeso]].
 
=== Demografio ===
La habitantaro di Centrafika multiplikeskistriopleskis per 3 posinter la nedependo.nedependesko Enen [[1960]] Centrafrika havis ({{formatnum:1232000}} habitanti.) Ene [[2008]] ol esis cirkume ({{formatnum:4302360}} personihabitanti). [[Unionita Nacioni]] konsideras ke cirkume 11% de la habitantaro evante 15 til 49 yari havas l'AIDS viruso<ref name=UN>http://www.unaids.org/en/CountryResponses/Countries/central_african_republic.asp</ref>.
 
LandoLa lando havas 80 rasala grupi. La precipua esas Baya 33%, Banda 27%, Mandjia 13%, Sara 10%, Mboum 7%, M'Baka 4%, Yakoma 4%, e 2% altra grupi, precipue Franciani. La precipua [[religio|religii]] esas [[kristanismo]] (51
 
La precipua urbo di la lando esas la chef-urbo, [[Bangui]]. Altra importanta urbi esas Berbérati, Bouar, Bambari e Carnot.
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/wiki/Centrafrika"