Budapest: Diferi inter la revizi

'''Budapest''' esas la chef-urbo e maxim grand urbo di [[Hungaria]]. Ol havis {{formatnum:1757618}} habitanti en [[2015]]<ref name="Population14">{{cite web|url=http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_eves/i_wdsd001.html|title=Population by type of settlement - annually|work=Hungarian Central Statistical Office|date=11ma di septembro 2014|accessdate=11ma di septembro 2014}}</ref><ref name="ksh.hu">{{cite web|url=http://www.ksh.hu/docs/hun/hnk/hnk_2012.pdf |title=Gazetteer of Hungary, Hungarian Central Statistical Office, 2012 |format=PDF |date= |accessdate=2ma di oktobro 2013}}</ref><ref name="Budapest City Review">{{cite web|url=http://www.euromonitor.com/budapest-city-review/report |title=Budapest City Review |publisher=Euromonitor International|date= decembro 2012 |accessdate=8ma di mayo 2014}}</ref>. Lua totala surfaco esas 525.16 km². Ol jacas apud [[Danubio]], ed esas la precipua Hungariana [[komerco|komercala]] centro.

 

 

== Historio ==

 

[[Arkivo:Reprise_château_Buda_1686.jpg|thumb|250px|left|Retropreno di Buda de Otomani, 1686.]]

En [[1683]] komencis la [[Granda Turka milito]], en qua diversa Europana rejii unionis su por luktar kontre l'Otomani. En [[1686]] lansesis, pos sensucesa siejo di Buda, nova kampanio por rikonquestar l'urbo. Kun granda armeo de 74,000 homi, inkluzite Germani, Kroati, Hungari, Angli, Hispani ed altri, la federuro nomizita "Santa ligo" rikonquestis Buda ed altra regioni dil anciena [[rejio di Hungaria]], ecepte la teritorii proxim [[Timișoara]] (Temesvár). En [[1699]] la Pakto di Karlowitz finis la milito e Otoman imperio aceptis la teritoriala modifiki. En [[1718]] la [[rejio di Hungaria]] esis tote libera de l'Otomani.

 

 

[[Arkivo:Foldalatti_Andrassy.png|thumb|220px|left|[[Urbala fervoyo]] di Budapest.]]

Ta periodo de paco ante l'[[unesma mondomilito]] permisis la modernigo dil urbo. En [[1849]] inauguresis la [[ponto suspendita]] ''Széchenyi lánchíd'' ("la katena ponto" ''Széchenyi''), l'unesma permananta ponto super [[Danubio]].<ref>{{cite book| last=Hughes| first=Holly| title=Frommer's 500 Places to Take Your Kids Before They Grow Up| publisher=Wiley Indianapolis Composition Services| chapter=7 Famous Briges| isbn= 0-470-57760-6| url=https://books.google.com/?id=Wd0znOQhqOwC&pg=PA91&dq=chain+bridge+budapest#v=onepage&q=chain%20bridge%20budapest&f=false|language={{en}}|date=13ma di agosto 2009}}</ref> En [[1873]] Buda, Óbuda e Pest unionesis aden unika urbo, por formacar Budapest. La energioza Pest rapide kreskis e divenis la centro politikala, ekonomiala, administrala, komercala e kulturala por Hungaria. En [[1896]] l'unesma lineo dil [[metropoliteno]]* di Budapest inauguresis. La [[Populo Hungara|Etniala Hungari]] rapide divenis superiora a la Germani pri la nombro de habitanti en la urbo, pro l'intensa enmigrado di personi de [[Transdnistria]] e de la centro di la lando dum la fino di la 19ma yarcento. De 1851 til 1910 la procento di Hungari meze di la habitantaro kreskis de 35,6% til 85,9%, e la [[Hungara linguo]] divenis dominacanta. La procento di la [[Judo|Judi]] anke kreskis, ed en 1900 li ja esis 23,6% de la habitantaro.<ref>Budapest statisztikai évkönyve 1943 (Statistical Yearbook of Budapest, 1943), p. 33, Hungarian Central Statistical Office</ref><ref>''Budapest székes főváros Statisztikai és Közigazgatási Évkönyve 1921–1924'' (Statistical Yearbook of Budapest, 1921–1924), p. 38, Hungarian Central Statistical Office</ref><ref name="Budapest 1946 p. 12">Budapest statisztikai évkönyve 1944–1946 (Statistical Yearbook of Budapest, 1944–1946), p. 12, Hungarian Central Statistical Office</ref> Pro la kresko dil nombro di Judi dum la komenco dil [[20ma yarcento]] Budapest recevis la surnomi "Juda Mekka"<ref>Encyclopædia Britannica 1911, Budapest article</ref> e "Judapest".<ref>{{cite web|title=History of the word (Jewish-Hungarian Cultural Site) |language={{hu}}|publisher=Judapest.org |accessdate=21ma di mayo 2013|url=https://web.archive.org/web/20130531202859/http://www.judapest.org:80/faq/}}</ref><ref>{{cite web |author=Jüdische Nachrichten |url=http://buecher.hagalil.com/mandelbaum/budapest.htm |title=Karl Pfeifer: Jüdisches Budapest (Jewish Budapest) |language={{de}}|publisher=Buecher.hagalil.com |date=28ma di novembro 2004 |accessdate=21ma di mayo 2013}}</ref>

 

En [[1918]] [[Austria-Hungaria]] perdis la milito e krulis. Hungaria deklaris nedependo e divenis [[republiko]]. En [[1920]] la Pakto di Trianon dividis la lando, qua perdis 2/3 de lua teritorio e cirkume 2/3 de sua habitantaro, inkluzite 3,3 milion etniala Hungari.<ref name="Macartney37">{{cite book| last=Macartney| first =C.A.| title=Hungary and her successors – The Treaty of Trianon and Its Consequences 1919–1937| publisher=Oxford University Press| year=1937}}</ref><ref>{{cite news |title=East on the Danube: Hungary's Tragic Century |work=The New York Times| url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B07E3D91531F93AA3575BC0A9659C8B63&sec=&spon=&pagewanted=2|date=9ma di agosto 2003 |accessdate=15ma di marto 2008 |first=Richard |last=Bernstein}}</ref> De [[1920]] til [[1944]] Hungaria subisis la diktatoreso da [[Miklós Horthy]], qua federis kun [[Naziista Germania]] dum la [[duesma mondomilito]].

 

En [[1944]] Budapest partale destruktesis pro aeral ataki de [[Usa]]na e [[Unionita Rejio|Britanian]] avioni (l'unesma bombardo eventis ye la [[4ma di aprilo]] [[1944]]<ref>{{cite web| work=Sydney Morning Herald| url=http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/17889740| title=RAF raids Budapest – second heavy attack| date=5ma di aprilo 1944}}</ref><ref>{{cite web| url=http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/47691625| title=RAF Follows US Raid on Budapest| date=5ma di aprilo 1944| publisher=Sydney Morning Herald}}</ref><ref>{{cite web|url=http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/11807143| title=Budapest bombed by RAF| date=5ma di aprilo 1944|publisher=Sydney Morning Herald}}</ref>). De la [[24ma di decembro]] [[1944]] til la [[13ma di februaro]] [[1945]] l'urbo subisis siejo dum la [[batalio di Budapest]] e sufris granda destruktado pro l'ataki dal [[Sovietia]]ni e [[Rumania]]ni kontre Germana e Hungara trupi. Dum la retreto Germani explozis tota la ponti dil urbo, inkluzite la Katena Ponto. Nur la petra leoni en la kapi di la ponto restis sen domaji.

 

 

Dum la 1980a yari lua habitantaro esis cirkume 2,1 milion personi, ma diminutis pose pro la movado di la habitantaro vers suburbi. Pos la fino dil [[komunismo|rejimo komunista]] multa monumenti de ta epoko eliminesis de publika loki dil urbo. Lua [[aeroportuo]], inaugurita en [[1943]], moderneskis multafoye e traktas depos 2014 plu kam 9 milion voyajanti omnayare.

 

== Kelka turistala punti ==

Meze di altra interesanta loki, le precipua esas:

* L'Edifico dil Parlamento di Hungaria. Konstruktita de 1884 til 1902, longa de 268 metri ed alta de 118 metri, ol kontenas la juveli di Hugara rejeso.

* La Baziliko di Santa István (Stefan), ube la reliquio di la manuo dil santo e fondinto dil rejio di Hungaria esas en expozo.

* L'Opero-domo di Budapest, konstruktita de 1875 til 1884.

* La citadelo di Buda, konstruktita en 1854 da Habsburga dinastio. Longa de 220 metri e larja de 60 metri kun muri alta de 4 metri, ol deklaresis loko di turistal interesi en 1960.<ref>[https://www.disfrutabudapest.com/ciudadela Ciudadela de Budapest]</ref>

* La Katena Ponto, o Ponto Széchenyi (''Széchenyi lánchíd''), la maxim anciena ponto dil urbo super Danubio. Ol inauguresis ye la [[20ma di novembro]] [[1849]].

* La Bastiono di la Peskisti, observoturmo de ube on povas vidar Pest. Ol havas 7 turmi, en homajo a la 7 tribui qui fondis Hungaria. Proxim la bastiono existas statuo pri Santa István, rejulo e fondero di Hungaria.

* La termala balneyi di Budapest. La maxim interesanta esas la balneyi ''Gellért'', qui inauguresis en 1918.<ref>{{cite web|url=http://www.gellertbath.com/|title=Gellert Baths and Spa Budapest|language={{en}}|accessdate=31ma di julio 2016}}</ref>

* La Palaco di l'Arti (''Művészetek Palotája'', nune ''Müpa Budapest''). Konstruktita de 2002 til 2005, ol kontenas la Muzeo Ludwig, pri moderna Hungara arto, la Nacionala Koncert-aulo [[Béla Bartók|Bartók]] ed un teatro-domo.

* La Kirko di Santa Matthias (''Mátyás-templom''). Ol origine konstruktesis en Romaneska stilo en la yaro 1015, quankam nula restajo de l'originala templo existas<ref name="budapestbylocals.com">{{cite web|url= http://www.budapestbylocals.com/matthias-church.html|title=Mathias Church Budapest |publisher=Budapest By Locals|accessdate=31ma di julio 2016}}</ref>. Ol destruktesis dal Mongoli en 1241. La nuna edifico konstruktesis dum la duesma duimo dil 14ma yarcento, en la stilo Gotika. Ol subisis restauro dum la 19ma yarcento. La kirko esas proxim la Bastiono di la Peskisti.

 

== Referi ==

 

{{europana chef-urbi}}