|
[[Arkivo:NYC Subway R160A 9237 on the E.jpg|thumb|200px|Treno en urbala fervoyoferovoyo di [[New York]], [[Usa]].]]
'''Urbala fervoyoferovoyo''' o '''metropoliteno*''' esas [[elektro|elektrala]] sistemo di transporto per [[treno|treni]] kun alta kapaceso or transporto di personi, qua ordinare transiras subtere o sur elevita [[fervoyoferovoyo|fervoyiferovoyi]], precipue en tre populoza regioni dil urbi. Sistemi di urbala fervoyoferovoyo distingesas de altra sistemi di transporto sur [[relo|reli]] per ke lia voyi ne havas fizikala intruzi de altra sistemi di transporto, exemple: de transporti di kargajo en la sama lineo, kruco-voyi kun stradi, edc.
[[Arkivo:A crossover on the south side of Zhongxiao Xinsheng Station.JPG|thumb|left|180px|Tuneli en urbala fervoyoferovoyo di [[Taipei]], [[Republiko di Chinia]].]]
Ordinare l'urbala fervoyiferovoyi uzas elektrala treni qui movas sur reli, ma kelka urbi usas [[monorelo|monoreli]], o treni kun bandaji kauchuka, o sistemi di magnetala levo.
L'unesma urbala fervoyoferovoyo inauguresis en [[London]], [[Unionita Rejio]], en [[1863]], e funcionis kun [[vaporo|vapor]]-[[lokomotivo|lokomotivi]]. Til [[1900]] nur 7 urbi inauguris sua sistemi: London en [[1863]], [[New York]] en [[1870]], [[Chicago]] en [[1892]], [[Budapest]] en [[1896]], [[Glasgow]] en [[1896]], [[Boston]] en [[1897]] e [[Paris]] en [[1900]]. Nune, plu kam 160 urbi e metropolala regioni havas sistemi di urbala fervoyiferovoyi, entote plu kam 8,000 kilometri di linei en la tota mondo, inkluzite plu kam {{formatnum:7000}} stacioni.
La sistemo di urbala fervoyoferovoyo kun la maxim granda nombro de stacioni jacas en [[New York]], kun 442 stacioni. La maxim longa sistemi segun la totala nombro de kilometri esas [[Shanghai]] e [[London]] (431.7 e 402 kilometri, rispektive). Segun la totala quanto de pasajeri, la maxim uzata esas l'urbala fervoyiferovoyi di [[Seoul]], [[Moskva]] e [[Tokyo]], qui singladie transportas 6.7 milioni, 6.55 milioni e 6.33 milioni di pasajeri, rispektive.
== Funcionado dil sistemi ==
La sistemi di urbala fervoyiferovoyi ordinare uzesas en granda urbi, urbal aglomeraji o metropolala regioni, por transportar granda nombro de personi kun alta frequeso. Ofte li recevas granda quanto de pasajeri de altra sistemi di transporto kun plu mikra kapaceso, exemple [[autobuso|autobusi]], [[tramveturo|tramveturi]] o treni. Ed ordinare existas [[gareyo|gareyi]] proxim stacioni di urbala fervoyiferovoyi, ube on povas garar automobili e durar voyajar rapide til destini en la centro dil urbo o komercala loki.
[[Arkivo:Singapore MRT route info panel.jpg|thumb|left|190px|Skema mapo di urbala fervoyiferovoyi di [[Singapur]].]]
[[Arkivo:Esta%C3%A7ao_da_Luz_04.jpg|thumb|220px|En [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]], [[Brazilia]], pasajeri qui arivas per treni en la staciono ''Luz'' (en l'imajo) povas acesar la staciono ''Luz'' dil urbala fervoyoferovoyo, ed inverse, sen pagar plusa tarifo.]]
Singla sistemo di urbala fervoyoferovoyo konsistas ek un o plura linei. En kelka kazi, du o plu multa linei dividas parto di sua voyi. En altra kazi, ula staciono servas du o plu multa linei di urbala fervoyoferovoyo e permisas al pasajeri de un lineo transirar ad altra lineo sen pagar plusa tarifo. Granda stacioni ofte jacas en quarteri ube granda quanto de personi laboras od ube koncentresas multa komercala establisuri e servi.
Por faciligar la orientizo e movado di pasajeri, la treni di urbala fervoyiferovoyi havas skema mapi qui montras omna linei e stacioni dil sistemo. En singla stacioni existas mapi segun skalo qui montras stradi, placi, publika edifici ed altra interesiva loki proxim la staciono.
La konstrukto ed operaco dil sistemi di urbala fervoyiferovoyi esas kustoza. Maxim-multa-kaze li esas publike administrata, e multi recevas financala subsidiajo. Nune, guvernerii freque projetas sistemi di urbala fervoyiferovoyi en regioni kun alta demando di transporto. En kelka kazi, kande nova lineo kreesas, l'urbala administrerii interdiktas l'aceso di [[automobilo|automobili]] od [[autobuso|autobusi]] a centrala regioni servata da urbala fervoyiferovoyi, kun la skopo remplasigar lia uzado. De ta remplasigo rezultas diminuto dil aerala [[poluto]] e dil tempo spensata por movadi e perdata dum trafiko-konjestioni, importanta nedireta vantaji de ca sistemo di transporto, quankam freque esas nefacila mezurar ol ekonomikale.
== La 50 maxim longa sistemi di urbala fervoyiferovoyi en la mondo ==
[[Arkivo:Constructing the Metropolitan Railway.png|thumb|200px|Konstrukturo di l'unesma urbala fervoyoferovoyo en [[London]], dum la [[19ma yarcento]].]]
[[Arkivo:Botafogometro.jpg|thumb|200px|Staciono ''Botafogo'' en l'urbala fervoyoferovoyo di [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]].]]
[[Arkivo:Paris Metro St Lazare.jpg|thumb|200px|Staciono ''Saint Lazare'' en lineo 14 di sistemo di urbala fervoyiferovoyi di [[Paris]].]]
Yen la listo di la 50 maxim longa sistemi di urbala fervoyiferovoyi en la mondo, rangizita segun lua totala extenso per kilometri.
[[Arkivo:Nationaltheatret stasjon with tram.jpeg|thumb|200px|Treno di urbala fervoyoferovoyo en [[Oslo]], 1928.]]
{|class="wikitable"
!# !! Urbo !! extenso di urbala fervoyiferovoyi<br />(km) !! stacioni !! unesma lineo<br />inaugurita en
|-
| 1 || [[Shanghai]] || 431.7 || 237 || [[1995]]
| 