Wikipedio

Mexikia: Diferi inter la revizi

Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versionoPlu recenta versiono →
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
mNula rezumo di redakto
kelka korektigi
Lineo 8:
| Lojanti_chefurbo = {{formatnum:8605239}} ([[2000]])
| Precipua_urbo = [[México]]
| Oficala_lingui = Ne havas. [[HispanianaHispana linguo|HispanianaHispana]] esas ''de facto''.
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo di prezidanti di Mexikia
Lineo 30:
=== Historio ===
{{PA|Historio di Mexikia}}
La maxim anciena restaji de populi trovita en Mexikia evas de 21,000 yari ante [[Kristo]]. La vorto ''Mēxihco'' havas origino en la [[linguo Nahuatl]], e nomizis la centro di l'[[Acteki|Acteka imperio Azteka]], note la regiono dil Valo di Mexikia, ed anke nomizis lua populo, ''Mexiki''.
 
En [[1519]] [[Hernán Cortés]] arivis en la regiono di nuna [[Cozumel]], en litoro di Mexikia. Ilu vinkis [[Azteki]]mperiestro [[Moctezuma la 2ma]] e konquestis Mexikia en [[1521]]. Pos la konquesto di [[Tenochtitlán]], HispanianaHispania establisis [[Vicerejio di Nova Hispania]].
 
[[Arkivo:Political divisions of Mexico 1821 (location map scheme).svg|left|180px|thumb|Mexikia, pos lua nedependo de Hispania.]]
Mexikia divenis nedependanta de [[Hispania]] ye la [[27ma di septembro]] [[1821]]. [[Agustín de Iturbide]] quik proklamis su imperiestro di la lando, e guvernis til la [[1919ma di marto]] [[1823]] kande un revolto establisis l'Unionita Stati di Mexikia. En [[1824]] lando adoptis nova [[konstituco]] e divenis [[republiko]]. [[Guadalupe Victoria]] divenis lua unesma prezidanto.
 
En [[1836]] generalo [[Antonio López de Santa Anna]], [[diktatoreso|diktatoro]] di lando 2 foyi, aprobis 7 legi (''siete leyes'') e suspendissuspensis la konstituco di 1824. Kom rezultoKonseque, [[interna milito]] komencis, e kelka regionoregioni deklaris nedependo: lela [[Republiko di Texas]], [[Republiko di Río Grande|Río Grande]] ed [[Republiko di Yukatan|Yukatan]]. [[Texas]] sucesis en obtenar la nedependo, ed esis anexita da [[Usa]] pose. Un disputo pri frontieri rezultis en [[Mexikian-Usana milito]] qua komencis en [[1846]] e lastisduris dum du yari. Milito finis kun l'adopto di [[Traktado di Guadalupe Hidalgo]], qua forcis Mexikia a donar preske la duimo di lua teritorio ad Usa.
 
[[Arkivo:Edouard Manet 022.jpg|thumb|left|150px|Fusilagado di Maximilian 1ma (piktado da [[Édouard Manet]].]]
En [[1857]] Mexikia adoptis nova [[konstituco]] ke establisis laika stato. Ye la [[18ma di decembro]] [[1857]] [[Benito Juárez]] asumis la prezidanteso, e konfrontis konservema forci. Juárez fugis de [[Guanajuato]] tra l'urbi di [[Guadalajara]], Colima, e pos Manzanillo, por eskapar de konservemi. Por Mexikia suspensis pago di extera debi kun [[Francia]], [[Unionita Rejio]] e [[Hispania]], en [[1861]] [[Napoléon la 3ma]] sendis [[Franca expediciono en Mexikia|expediciono ke establisis nove la monarkio]]. Arkiduko [[Maximilian la 1ma di Mexikia|Maximilian la 1ma]] guvernis de la [[10ma di aprilo]] [[1864]] til revokesar da Juárez kun la helpo di [[Usa]] e [[Prusia]] en [[1867]]. Maximilian la 1ma fusilagesis ye la [[19ma di junio]] [[1867]].
 
Juárez kontinuisduris en la prezidanteso ti [[1872]]. LiaLua lasta yari en povo sufrisrecevis forta kritiki de la liberali.<ref>González y González, Luis (2009) ''"El liberalismo triunfante"'', en Daniel Cosío Villegas et al., Historia general de México, pp. 633-705, El Colegio de México, México</ref> Pos lialua morto, [[Sebastián Lerdo de Tejada]] asumis la prezidanteso, e pos rebeleso en [[1876]], [[Porfirio Díaz]] asumis povo. LiIlu komandis direte o nedirete la guvernerio dum 35 yari til [[1911]], kande il renuncis kom rezulto di [[Mexikiana revoluciono]].
 
{{PA|Mexikiana revoluciono}}
La revoluciono komencis kom populala revolto kontre l'elektala fraudo qua permisis Porfirio Díaz rielektesar por la 5ma foyo. Díaz renuncis e [[Francisco I. Madero]] elektesis prezidanto, ma revokesi ed asasinesis du yari pose. Generalo [[Victoriano Huerta]] asumis povo, ma la revoluciono rikomencis, komandita da, inter altra, [[Pancho Villa]] ed [[Emiliano Zapata]]. Un 3ma forco, komandita dal generalo [[Venustiano Carranza]] sucesis en finigar l'interna milito, e modifikis la konstituco di 1857, por adicionar modifikuri qui atencis la revendiki de la revolucioneri. TaTo esasrezultis la Mexikiana konstituco di 1917, uzata til nun.
 
On kalkulas ke {{formatnum:900000}} personi, de 15 lore milioni dimilion habitanti, mortis dum la revoluciono. Carranza esis mortigitamortigesis en [[1920]]. Lua sucedanto esis altra heroo de la revoluciono, [[Álvaro Obregón]], pose sucedita da [[Plutarco Elías Calles]]. Obregón rielektesis en [[1928]], ma ocidesis ante asumar povo. Calles fondis la Nacionala Revolucionala Partiso (''Partido Revolucionario Nacional'', PNR), pose rinomizita ''Partido Revolucionario Institucional'' (PRI), qua guvernis Mexikia dum longa periodo.
 
=== Politiko ===
Lineo 78:
Mexikiana [[literaturo]] komencis ante Hispaniana konquesto. Dum koloniala periodo, la precipua skriptisti esis [[Juan Ruiz de Alarcón]], [[Carlos de Sigüenza y Góngora]] e [[Juana Inés de la Cruz]]. Kelka importanta modern autori esas [[Alfonso Reyes]], [[José Joaquín Fernández de Lizardi]], [[Ignacio Manuel Altamirano]], [[Juan Rulfo]], [[Octavio Paz]], [[Carlos Fuentes]], ed altra. Octavio Paz ganis la [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-premio pri Literaturo]] en [[1990]].
 
[[Pikto]] esas un diek la maxim anciena arti en Mexikia. La maxim anciena pikturi en kaverni evas de 7,500 yari ante nun, e trovesis en [[Basa Kalifornia]]. Notora exemplo di anciena [[Maya-populo Maya|Maya]]- pikturi esas la murala pikturi de Bonampak e [[Teotihuacan]]. Pos l'arivo di [[Hispania]]ni, artisti quale Rodrigo de Cifuentes, la familio Echave o [[Cristóbal de Villalpando]] aparis, e komencis mixar religiala elementi e la tekniki di pikto de [[baroko]] a lokala kulturo. Dum la [[20ma yarcento]], Mexikian artisti quale [[David Alfaro Siqueiros]], [[José Clemente Orozco]], [[Joaquín Clausell]], [[Frida Kahlo]] e [[Diego Rivera]] divenis mondale notora.
 
[[Arkivo:ThaliaSodi_cropped.jpg|thumb|left|200px|[[Thalía]]]]
Tradicionala [[muziko]] inkluzas [[mariachi]], ''banda'', ''norteño'', ''ranchero'' e ''corridos''. Moderna muzikala stili specalenote por yunesola yunaro esas [[rock]] e pop. Kelka populala Mexikiana kantisti, konocata en tota mondo, esas [[Thalía]], [[Luis Miguel]], Alejandro Fernández e [[Paulina Rubio]].
 
Mexikiana [[cinemo]] esas un diek la maxim importanta de [[Latinal Latin-Amerika]]. L'unesma filmi montresis en lando ja en 1896. En 1898 komencis cinematografar en Mexikia. L'Ora epoko por Mexikiana cinemo eventis de 1936 til 1959, kande nomi quale la filmifisti [[Fernando de Fuentes]] e [[Luis Buñuel]], e l'aktori [[Dolores del Río]], [[María Félix]], [[Pedro Armendáriz]], la komediisto [[Cantinflas]], e l'[[Arjentinia]] aktorino qua verkis en Mexikia [[Libertad Lamarque]] divenis mondale notora. Nune [[Salma Hayek]] esas un de la precipua aktorini di [[Hollywood]].
 
[[Arkivo:Ballet Folklórico de México (1970) - 001.jpg|thumb|220px|Mexikiana Folklorala Baleto, 1970.]]
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/wiki/Mexikia"