Tulipo-manio
Tulipo-manio (nederlandana nomi inkluzas tulpenmanie, tulpomanie, tulpenwoede, tulpengekte e bollengekte) esis periodo dum la Nederlandana Ora Epoko dum qua kontrato-preci por bulbi di la recente enduktita floro tulipo atingis extraordinare alta niveli, e lore dramatale krulis en februaro 1637.
Ol generale egardesas kom la unesma savata spekulala "aerobulo" od ekonomiala "aerobulo" (ma ula resercheri remarkis ke la Kipper- und Wipperzeit-epizodo dum 1619-1622, Europa-vasta kateno de altero di la metalo-kontenajo di moneto por financizar milito, esis maniatra e similesis aerobulo).
Multa latere, tulipo-manio esis plu tillore nekonocita socio-ekonomiala fenomeno, kam signifikanta ekonomiala krizo (o financala krizo). Historiale, ol ne multe influis la prospero di la Nederlandana Republiko, la maxim povoza lando dil mondo ekonomiale e financale en la 17ma yarcento. La termino "tulipo-manio" nun ofte uzesas metafore por referar irga granda ekonomiala "aerobulo" kande aktivo-preci deviacas de intrinseka valori.
En Europa, formala "futuri"-merkati aparis en la Nederlandana Republiko dum la 17ma yarcento. Inter le maxim notinda koncernis la tulipo-merkato, ye la kulmino di tulipo-manio. En februaro 1637, ula tulipo-bulbi vendesis po plu kam 10-foye la yarala salario di mestieristo. Resercho esas desfacila pro limitizita ekonomiala datumi de la 1630a yari - ofte de partisana e spekulala fonti. Ula moderna ekonomikisti propozis racional expliki, vice spekulala manio, dil augmento e diminuto di preci. Exemple, altra flori, quala la hiacinto, anke havis alta preci lor lia endukteso, qui nemediate diminutis. L'alta aktivo-preci forsan anke incitesis da expekti di parlamentala dekreto ke kontrati povus anulesar po mikra kusto - tale diminutanta la risko por kompranti.
L'evento di 1637 popularigesis en 1841 da la libro Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds dal britana jurnalisto Charles Mackay. Untempe 5 hektari de tero ofresis po un Semper Augustus-bulbo. Mackay asertas ke multa tala kolokeri ruinesis da la preco-diminuti, e nederlandana komerco sufris severa shoko. Malgre ke la libro da Mackay esas klasiko, lua naraco kontestesas. Multa moderna experti kredas ke la manio ne esis tam extraordinara kam Mackay deskriptis, ed argumentas ke ne esas sat multa preco-datumi por pruvar ke tulipo-bulbo-aerobulo fakte eventis.
Historio redaktar
L'endukto di la tulipo ad Europa normale imputesas ad Ogier de Busbecq, ambasadisto di Ferdinand I, Santa Romana Imperiestro a la Sultano di Turkia, qua sendis l'unesma tulipo-bulbi e -semini a Wien en 1554 del Otoman-Imperio. Tulipo-bulbi balde distributesis de Wien ad Augsburg, Antwerp ed Amsterdam. Olua populareso e kultiveso en la United Provinci (nuna Nederlando) komencis c. 1593 kande la flandriana botanikisto Carolus Clusius laboreskis che la Universitato di Leiden ed establisis la hortus academicus. Il plantacis sua kolekturo de tulipo-bulbi e trovis ke li povis tolerar la severa klimato di Nederlando; kurte pose la tulipo populareskis.
La tulipo diferis de omna altra floro konocita en Europa tatempe, kun saturita intensa petalo-koloro quan nul altra planto havis. L'aspekto di la tulipo kom "rango-simbolo" tatempe koincidas kun plu bona komerco-fortuni dil nove nedependanta Nederlando. Ne plus Hispana Nederlando, olua ekonomiala resursi esis uzebla por komerco, e la lando entamis sua Ora Epoko. Komercisti en Amsterdam esis ye la centro di la profitoza Est-India-komerco, ube un voyajo produktar profiti de 400%.
Rezulte, tulipi rapide divenis dezirata luxajo, ed abundo de varianti sequis. Li klasifikesis en grupi: un-kolora tulipi reda, flava o blanka konocesis kom Couleren; le multakolora Rosen (blanka strii sur reda o rozea fundo); Violetten (blanka strii sur purpura o lilacea fundo); e le maxim rara, le Bizarden ("bizari", flava o blanka strii sur reda, bruna o purpura fundo). La multakolora efekti di intrikita linei e flamatra strii sur la petali esis brilanta e spektaklatra, ed igis la bulbi mem plu dezirata. On nun savas ke ta efekto debesas ad infekteso di la bulbi da tipo de tulipo-viruso, konocata kom la "Tulipo-ruptanta viruso", nam ol "ruptas" unika petalo-koloro aden du o plu multa kolori.
Dum ke la flori populareskis, profesionala kultivisti pagis sempre plu alta preci po bulbi kun la viruso, e preci augmentis. En 1634, parte rezulte demando de Francia, spekuleri komencis enirar la merkato. La kontrato-preco di rara bulbi duris augmentar tra 1636, ma en novembro, la preco di ordinara, "neruptita" bulbi anke komencis augmentar, tale ke balde irga tulipo-bulbo povis vendesar po centi de gulder. Tayare Nederlando kreis sorto de formala "futuri-merkato" ube kontrati komprar bulbi ye la fino dil sezono kompresis e vendesis. Komercisti kunvenis che taverni e kompranti mustis pagar "vino-pekunio" de 2,5%, til admaxime tri gulder po komerco. La nederlandani deskriptis tulipo-kontrato-komerco kom windhandel (literale "vento-komerco"), pro ke nula bulbi vere kambiesis. La tota komerco eventis an la marjini dil nederlandana ekonomiala vivo, ne che la borso ipsa.
En 1636 tulipo-bulbi divenis la quaresma maxim granda exportaco-produkturo di Nederlando, dop jino, haringi e fromajo. La preco di tulipi rapidege augmentis pro spekulado pri tulipo-"futuri" da homi qui nultempe vidis la bulbi. Multa homi ganis e perdis fortuni dumnokte.
Tulipo-manio kulminis dum la vintro di 1636-37, kande ula bulbi raportite vendesis dekfoye dum un dio. Nulo livresis por satisfacar ta kontrati, pro ke en februaro 1637, bulbo-preci krulis abrupte, e la tulipo-komerco haltis. La krulo komencis en Haarlem kande, unesmafoye, kompranti refuzis asistar bulbo-auciono, forsan pro ke Haarlem lore subisis pesto. La pesto forsan helpis "krevar l'aerobulo".