München: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Nula rezumo di redakto
Nula rezumo di redakto
Lineo 22:
| Reto= http://www.muenchen.de
}}
[[Arkivo:Munich skyline.jpg|thumb|270px320px|left|Katedralo di Nia Damo (''Frauenkirche''), en München.]]
'''München''' esas chef-urbo di [[Germania|Germana]] [[stati di Germania|stato]] [[Bavaria]]. Segun statistiki de 2015, ol havis {{formatnum:1450381}} habitanti. Lua tota [[surfaco]] esas 310,43 km². Ol esas la 3ma maxim populoza urbo di Germania, dop [[Berlin]] e [[Hamburg]]. Lua [[metropolala regiono]] habitesas da 6 milion personi.<ref>{{cite web|title=Metropolregion München in zahlen |url=https://www.metropolregion-muenchen.eu/metropolregion-muenchen/|accessdate=1ma di agosto 2021|language={{de}}}}</ref>
 
Lineo 28:
 
==Historio==
[[Arkivo:Nuremberg_Chronicle_f_225v_226r.jpg|left|thumb|280px320px|München en 1493.]]
München mencionesis unesmafoye en dokumento de la yaro 1158. Ca yaro, Heinrich der Löwe, duko de [[Saxonia]] e [[Bavaria]], konstruktis ponto super la rivero Isar, proxim loko ube existis monakeyo Benediktina. Lua nomo originas de ''Munichen'', vorto del Anciena Germana linguo signifikanta "de la monaki".
 
Lineo 35:
En 1506, München divenis chef-urbo di tota Bavaria. L'arti e la politiko en la urbo influesis da la korto. Dum la [[16ma yarcento]], ol divenis centro por la [[Renesanco]], ed anke por la Kontre-Reformo religiala. Dum la [[Milito di triadek yari]] ol divenis rezideyo di Maximilian la 1ma, duko de Bavaria. De 1634 til 1635, granda [[epidemio]] di [[bubonala pesto]] mortigis la triimo de lua habitantaro. Sub la regenteso di Bavariana elekteri, München divenis importanta centro artala di [[Baroko]]. Tamen, ol subisis okupo dal [[dinastio Habsburg|Habsburgi]] dufoye, en 1704 ed en 1742.
 
[[Arkivo:Münchener_Bahnhof,_around_1854.jpg|thumb|left|280px320px|Ferovoyala staciono di München, 1854.]]
En 1826, l'[[universitato]] Landshut transferesis al urbo. Multa ek la maxim bona edifici de la 19ma yarcento konstruktesis dum l'epoko de la tri Bavariana reji, nome [[Ludwig la 1ma di Bavaria]], qua transformis ol en artala centro qua atraktis multa artisti. Anke kreesis multa bulvardi por plubeligar la urbo. L'unesma ferovoyala staciono kompleteskis en 1839, ed en 1849 la centrala staciono ''München Hauptbahnhof'' inauguresis. En 1868, fondesis l'[[Universitato]] Teknikala di München. Malgre lua progreso, l'urbo subisis du epidemii di [[kolero]], de 1836 til 1837, e de 1853 til 1854, kande 3 mil personi mortis. Kande medicinodoktoro Max von Pettenkofer divenis chefo di lua Instituto pri Higieno en 1865, ilu konvinkis lora rejulo [[Ludwig la 2ma di Bavaria|Ludwig la 2ma]] ke l'unika formo por preventar nova epidemio esus plubonigar la distributado di drinkebla aquo ed expansar la sistemo di kloaki. L'efiko di ca agadi divenis klara en 1892, kande [[Hamburg]] subisis altra epidemio, qua ne afektis München.
 
En [[1871]], tota Bavaria, inkluzite München, enkorpigesis a [[Germana imperio]]. Malgre ne pluse esar chef-urbo di nedependanta rejio, multa ambasadeyi duris existar en la urbo til l'[[unesma mondomilito]]. En 1878 princo Otto, fratulo di Ludwig, deklaresis fola ed enkarcerigesis en Fürstenried. Lua psikiatro, Bernhard von Gudden, fondis kliniko en la urbo qua divenis mondale famoza.
 
En 1901, München superiris 500 mil habitanti, e ja esis la 3ma maxim populoza urbo di [[Germana imperio]], dop [[Berlin]] e [[Hamburg]]. Dum l'[[unesma mondomilito]] en 1916, tri bombi jetesis sur München. Pos la milito, l'urbo divenis centro di politikal agiteso. En februaro 1919, proklamesis Sovieta Republiko Bavariana, qua supresesis violentoze ye la 3ma mayo sam yaro.
 
En 1923, sequanti di [[Adolf Hitler]] en München probis revokar [[Weimar-republiko]] per tale nomizita "stato-stroko di la bireyo". La revolto faliis e Hitler arestesis, kun altra membri de la celulo dil [[Naziismo|partiso Naziista]], qua esis poke konocita exter München. Tamen, pos ke Hitler divenis kancelero en 1933, Naziista partiso pluforteskis ibe. L'unesma [[koncentreyo]] Germana konstruktesis en [[Dachau]], distanta 15 kilometri nord-weste del urbo.
Dum la [[duesma mondomilito]], [[Federiti de la duesma mondomilito|westala federiti]] bombardis l'urbo 71 foyi dum 5 yari. Pos ke Usa okupis la regiono en 1945, l'urbo rikonstruktesis komplete, e prezervesis la strukturo di stradi existanta ante la milito. En 1957, lua habitantaro superiris 1 milion personi.
 
Dum la [[duesma mondomilito]], [[Federiti de la duesma mondomilito|westala federiti]] bombardis l'urbo 71 foyi dum 5 yari, e 90% de lua historiala centro destruktesis. Pos ke Usa okupis la regiono en 1945, l'urboMünchen rikonstruktesis komplete, e prezervesis la strukturo di stradi existanta ante la milito. En 19571954, [[televiziono]]-kanalo ''Bayerischer Rundfunk'' facis lua unesma brodkasto. En 1957, la habitantaro dil urbo superiris 1 milion personi.
 
L'urbo gastigis l'[[Olimpiala Ludi en München, 1972|Olimpiala Ludi]] di 1972, kande 11 Israelan atleti kidnapesis e pose mortigesis da Palestinana teroristi, en epizodo konocata kom "Masakro di München". Konseque de la masakro, Germania kreis policala grupo di elito nomizita ''Grenzschutzgruppe 9'', abreviuro GSG 9, kapabla por konfrontar terorist ataki.
 
En 1974, du yari posepos l'Olimpiala Ludi, l'urbo gastigis la finala partio di la [[Mondala Kupo di Futbalo]]. L'urbo itere gastigis partii di la [[Mondala Kupo di Futbalo 2006]].
 
== Geografio ==
[[Arkivo:Vista_panorámica_desde_Olympiapark,_Múnich,_Alemania_2012-04-28,_DD_03.JPG|thumb|320px|München, kun [[Alpi]] videbla che horizonto.]]
[[Arkivo:Aerial image of Schloss Nymphenburg.jpg|thumb|320px|left|Aeral imajo pri palaco Nymphenburg.]]
La [[reliefo]] di München esas plana, jacanta an la planaji de Supra Bavaria, cirkume 50 km norde de la norda bordo di [[Alpi]], en [[altitudo]] di 520 metri. La riveri Isar e Würm trairas l'urbo.
Linio 54 ⟶ 57:
La [[klimato]] dil urbo esas oceanala (''Cfb'' segun la [[klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger]]), kun kelka elementi de la klimato kontinentala humida (''Dfb''), nome varma someri e kolda vintri, ma sen [[nivo]]. La maxim kolda monato esas januaro, kun temperaturo mezavalora di 0,3°C. La maxim varma monato esas julio, kun mezavalora temperaturo di 19,4°C. La mezavalora yarala [[temperaturo]] esas 9,7°C.
 
Pro lua altitudo e la proximeso kun [[Alpi]], pluvegi e nivosturmi eventas plu ofte en München kam en altra urbi Germana. La mezavalora yarala [[pluvo-quanto]] esas 944 mm. La maxim pluvoza monato esas julio (122 mm), kontre ke la maxim sika monato esas februaro (46 mm).
 
==Transporto==
Linio 64 ⟶ 67:
München havas 103,1 kilometri di [[metroo]] ([[U-Bahn di München]]), kun 9 linei e 96 stacioni. L'unesma lineo inauguresis en 1971. Ol anke havas 434 km di suburbala treni (S-Bahn), kun 8 linei e 150 stacioni. La sistemo ''S-Bahn'' establisesis en 1972.
 
== Kulturo Turismo==
[[Arkivo:Oktoberfest1.jpg|thumb|320px|Festo di Oktobro (''Oktoberfest'') en München.]]
[[Arkivo:Nationaltheater_Muenchen.jpg|thumb|left|320px|''Nationaltheater''.]]
München esas famoza pro la "FestoFestivalo di Oktobro" (''Oktoberfest''), qua eventas omnayare en septembro. L'''Oktoberfest'' esas un ek la maxim konocita atraktivi dil urbo. Dum du semani, milioni di turisti de altra parti di Germania e de altra landi vizitas lua tendi di [[biro]] e ferio-loki.
 
Altra famoza festivalo esas ''Starkbierfest'', qua eventas dum 3 semani dum la [[Karesmo]] por celebrar la "forta biro" dil urbo. Ca festivalo kreesis en 1651 da [[monako|monaki]] de la kirko di Santa Paulus (Germane: ''Paulinerkirche''). La monaki drinkis ca "liquida [[pano]]" (''Flüssiges Brot'') por transvivar l'abstineco di la Karesmo. Nun ol esas la 2ma maxim importanta festivalo dil urbo.
 
Malgre l'importo por turismo, la habitantaro ne prizas ke la nomo "München" asociesez nur kun biro-festivale. Fakte, Bavariana reji transformis la urbo en centro por arti e kulturo. La teatro ''Nationaltheater'', projetesis da [[Karl von Fischer]] en 1810, ed inauguresis unesmafoye en 1818, tamen ol destruktesis da fairo en 1823. La duesma teatro inauguresis en 1825, ma destruktesis da bombardo en 1943. La triesma e nuna teatro konstruktesis en 1963, segun l'originala projeto [[Neoklasikismo|Neoklasikala]] da Karl von Fischer.
 
== Sporto ==