Washington D.C.: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
+texto, imaji
+texto, imaji
Lineo 23:
|Mapo = DC locator map with state names w usmap.png
}}
[[Arkivo:Washington,_D.C._-_2007_aerial_view.jpg|thumb|320px|left|Aeral imajo pri la centro di Washington D.C..]]
'''Washington D.C.''' esas chef-urbo di [[Usa]] per lego de 1790 e fakte de 1801, su situante en la federala distrikto '''District of Columbia'''. Ol kreesis de tereni del stati [[Maryland]] e [[Virginia]], qua ja enhavis l'urbi Georgetown ed Alexandria. Granda parti di Alexandria pose retrodonesis a Virginia. La [[Blanka Domo]] (''White House''), oficala domo dil predizanto di Usa, e l'edifico dil [[parlamento]] (''United States Capitol''), jacas ambe in Washington D.C. Segun statistiki dil yaro 2017, l'urbo havis {{formatnum:693972}} habitanti<ref name=quickfacts>{{Extera ligilo|url=https://www.census.gov/quickfacts/DC |titulo= QuickFacts: District of Columbia |publikigita ye=1ma di julio 2017 |editero= [[Usana Kontado-Ministerio|U.S. Census Bureau]] |vidita ye=11ma di oktobro 2018}}</ref>. Lua tota surfaco esas 177 km².
'''Washington D.C.''' esas chef-urbo di [[Usa]], kreita per lego aprobita ye la 16ma di julio 1790. En 1801, lua teritorio oficale separesis de la stati [[Maryland]] e [[Virginia]], nome del urbi Georgetown ed Alexandria. Pose, Alexandria retrodonesis a Virginia.
 
'''Washington D.C.''' esas chef-la sola urbo di [[Usa]] per lego de 1790 e fakte de 1801, su situante en la federala distrikto '''District of Columbia'''. OlTale kreesis de tereni del stati [[Maryland]] e [[Virginia]], qua ja enhavis l'urbi Georgetown ed Alexandria. Granda parti di Alexandria pose retrodonesis a Virginia. Lanomizita [[Blanka Domo]] (''White House''), l'oficala domo dil predizanto di Usa, e l'edifico dil [[parlamento]] (''United States Capitol''), jacas ambe in Washington D.C. Segun statistiki dil yaro 2017, l'urbo havis {{formatnum:693972}} habitanti<ref name=quickfacts>{{Extera ligilo|url=https://www.census.gov/quickfacts/DC |titulo= QuickFacts: District of Columbia |publikigita ye=1ma di julio 2017 |editero= [[Usana Kontado-Ministerio|U.S. Census Bureau]] |vidita ye=11ma di oktobro 2018}}</ref>. Lua tota surfaco esas 177 km².
Franca arkitekto [[Pierre Charles L'Enfant]] projetis la urbo en [[1791]]. Ol nomizesis pro [[George Washington]] ([[1732]] til [[1799]]), l'unesma [[Listo di prezidanti di Usa|prezidanto di Usa]]. Onu neformale ofte nomas la chef-urbo nur '''Washington''' o '''D.C.''' (quale ''di-si'' [di.si]).
 
Franca arkitekto [[Pierre Charles L'Enfant]] projetis la urbo en [[1791]]. Ol nomizesis pro [[George Washington]] ([[1732]] til [[1799]]), l'unesma [[Listo dipri prezidanti di Usa|prezidanto di Usa]]. OnuNeformale, neformalel'urbo ofte nomas la chef-urbonomesas nur '''Washington''' o '''D.C.''' (quale ''di-si'' [di.si]).
 
==Historio==
DiversaKande l'[[Europa]]ni arivis ibe dum la [[17ma yarcento]], diversa tribui del populo ''Piscataway'', di lingui Algonquiana habitis regioni vicina ala [[fluvio Potomac]] kande l'[[Europa]]ni arivis ibe dum la [[17ma yarcento]]. Un ek ca tribui, konocata kom ''Nacotchtank'', habitis apud la rivero Anacostia, an la nuna Distrikto Kolumbia. Pro konflikti kun la koloniigisti, la tribuo diplasis su a la nuna [[Maryland]].
 
En lua esayo ''Federalist N° 43'' de la 23ma di januaro [[1788]], [[James Madison]] argumentis ke la nova federala guvernerio bezonus krear nova chef-urbo por la naciono, por mantenar su sekura. Kin yari ante, soldati qui ne recevis pago siejis lal'edifico Kongreseyodil diKongreso en [[Philadelphia]], dum renkontro di lua membri. To emfazis la bezono pri kreado di chef-urbo en teritorio separita de irga stato, por ne dependar de altri por sua propra sekureso.
 
[[Arkivo:Dcmapanimated.gif|thumb|200px280px|left|ProgresoEvoluciono dil teritorio di Washington D.C.]]
Ye la [[9ma di julio]] [[1790]], aprobesis lego nomizita ''Residence Act'', qua aprobisestablisis la kreadokreo di la nacionala chef-urbo apud la [[fluvio Potomac]]. L'exakta loko selektesus dal prezidanto [[George Washington]], qua signatis la lego ye la 16ma di julio. Formacita per tereni donita dal stati [[Maryland]] e [[Virginia]], ye la 9ma di septembro 1791 komencis la konstrukto di la nova chef-urbo, sub inspekto da tri komisiti. La nomo ''Columbia'', homina formo por la nomo "Columbus", selektesis por la distrikto. L'unesma sesiono dil Usana Kongreso eventis en la urbo ye la [[17ma di novembro]] [[1800]].
 
En 1801 aprobesis l'"Organika Akto" qua oficale organizis la Distrikto e pozis ol sub exkluziva kontrolo dil centrala guvernerio. Pluse, l'areo neenkorpigita dal Distrikto organizesis en du komtii: la komtio Washington, este del Potomac, e la komtio Alexandria, weste. Pos l'aprobo dil Akto, la civitani qui rezidis en la Distrikto ne pluse konsideresis habitanti di Maryland o Virginia.
 
De la 24ma til la 25ma di agosto 1814, l'urbo invadesis dal [[Unionita Rejio|Britaniani]], dum la [[Milito Angla-Usana di 1812]]. Inter altri, l'edifici dil Kongreso, dil Fisko e la [[Blanka Domo]] brulesis dal invaderi. La maxim multa edifici rikonstruktesis rapide, tamen l'edifico dil Kongreso ne esabis konstruktitakonstruktabis komplete kande l'atako eventis. Lua konstrukto kompleteskis en lua nuna aspekto erste en 1868.
 
[[Arkivo:DClandscape1846.jpg|thumb|left|320px|Washington D.C. en 1846]]
Dum la yari 1830a la distrikto Alexandria komencis dekadar, partale pro neglijo dal Kongreso. Alexandria esis importanta loko por la komerco di [[sklaveso|sklavi]], e la habitanti favorebla a sklaveso timis ke l'abolisismani chede la Kongreso dekretus fino dil sklaveso en la distrikto, e to depresus pluse lua ekonomio. La civitani di Alexandria peticionis pri la retrodoneso dil distrikto a Virginia.<ref>{{Citez jurnalo od edituro‎ |surnomo=Greeley |nomo=Horace |titulo= The American Conflict: A History of the Great Rebellion in the United States|url=https://books.google.com/?id=ZlIMAAAAYAAJ |editero= G. & C.W. Sherwood |publikigita ye=1864 |locationloko=Chicago|pagini=142 til 144}}</ref> En februaro 1846, la Generala AsemblitaroAsemblo di Virginia aprobis itere recevar Alexandria, ed ye la 9ma di julio 1846, laUsana Kongreso aprobis retrodonar la teritorio a Virginia. Konseque, la nuna areo dil distrikto konsistas nur ek l'areo cedita da [[Maryland]].
 
[[Arkivo:President Abraham Lincoln's inaugural ball, Washington DC 1861.jpg|thumb|320px|Inauguro-balo di [[Abraham Lincoln]].]]
Kande komencis l'[[interna milito di Usa]] en 1861 la federala guvernerio expansis e la habitantaro di Washington D.C. augmentis, inkluzite pro granda eniro di liberigita sklavi.<ref name="Dodd">{{Citez jurnalo od edituro‎ |surnomo=Dodd |nomo=Walter Fairleigh|editero= John Byrne & Co.|titulo=The government of the District of Columbia|publikigita ye=1909 |loko=Washington, D.C.|url=https://books.google.com/books?id=_29DAAAAIAAJ |pagini=40 til 45}}</ref> En 1862, lora prezidanto [[Abraham Lincoln]] signatis lego qua liberigis omna sklavi che distrikto Kolumbia.
 
Cirkume 1870 la habitantaro dil urbo kreskis 75% ante l'antea [[demografiala kontado]], til atingar preske 132 mil personi.<ref name="histpop">{{Extera ligilo|titulo= Historical Census Statistics on Population Totals By Race, 1790 to 1990|editero= United States Census Bureau|url=https://web.archive.org/web/20110804230047/http://www.census.gov/population/www/documentation/twps0056/tab23.pdf |editero=Usana Kontado-Ministerio}}</ref> Malgre lua habitantala kresko, ol duris havar desneta stradi, ed indijis bona saneso. Kelka kongresisti sujestis translojar la chef-urbo adweste, tamen lora prezidanto [[Ulysses S. Grant]] refuzis to. En 1873, Grant nominis Alexander Robey Shepherd kom guberniestro dil distrikto Kolumbia. Shepherd aprobis granda projeti por modernigar Washington D.C., tamen to bankrotis la urbo.
 
[[Arkivo:1900PenAv.JPG|thumb|left|320px|Avenuo ''Pennsylvania'' c. 1900]]
En 1888 inauguresis l'unesma sistemo di [[tramveturo|tramveturi]] dil distrikto. Dum la komenco dil [[yari 1900a]] komencis urbala rinovigo, kun skopo plubeligar ol. Dum la [[yari 1930a]] konstruktesis altra publika edifici, memorigili e muzei, kom rezulto dil programo "[[New Deal]]".<ref>{{Citez jurnalo od edituro‎|editero= Manchester University Press |surnomo=Gelernter |nomo=Mark|url=https://books.google.com/books?id=tCe8AAAAIAAJ|titulo= History of American Architecture |publikigita ye=2001|editero= Manchester University Press|isbn=978-0-7190-4727-5|url=https://books.google.com/books?id=tCe8AAAAIAAJ|pagepagino=248}}</ref> La komenco di la [[duesma mondomilito]] augmentis la quanto di publika oficisti en la urbo, qua atingis {{formatnum:808178}} habitanti en 1950.<ref name="histpop"/>
 
[[Arkivo:Abraham Lincoln Brigade Vietnam War Protesters.PNG|thumb|320px|Protesti kontre [[Vietnam-milito]] en Washington, 1967.]]
En 1961 la Kongreso Usana ratifikesis la 23ma Emendo a la [[konstituco]], qua grantis a Washington D.C. 3 voti en l'elektala kolegio, por elektar la prezidanto e la viceprezidanto di la lando. En 1963 eventis la Granda Marcho vers Washington, qua demandis civila ed ekonomiala yuri por negri e la fino di [[rasismo]] en Usa. La quanto di partopreninti kalkulita varias de 200 mil til 300 mil personi.<ref name=WDL>{{Extera ligilo|titulourl=http://www.wdl.org/en/item/2738/ |titulo=Civil Rights March on Washington, D.C.: Dr. Martin Luther King, Jr., President of the Southern Christian Leadership Conference, and Mathew Ahmann, Executive Director of the National Catholic Conference for Interracial Justice, in a Crowd|url=http://www.wdl.org/en/item/2738/crowd|editero= World Digital Library}}</ref> Dum la yari 1960a, ank eventis protesti en Washington D.C. kontre [[Vietnam-milito]].
 
En 1973, Usana kongreso aprobis lego, nomizita ''District of Columbia Home Rule Act'', qua grantis a la habitanti di Washington D.C. yuro por elektar lua urbestro. En 1975, Walter Washington divenis l'unesma negra urbestro dil urbo. Lua sucedanto, Marion Barry, divenis urbestro en 1979 e rielektesis trifoye sequante. Tamen, en 1990 ilu arestesis da FBI pro posedo di drogi, e nulafoye ilu kandidatesis.
 
Ye 9:37 kloki la [[Atenti ye la 11ma di septembro 2001|11ma di septembro 2001]], [[Boeing 757]] de la kompanio ''American Airlines'' kidnapesis da teroristi [[Al-Kaida]], e jetesis kontre l'edifico Pentagono. To efektigis lua partala krulo, e la morto di 125 personi interne l'edifico e 64 plusa altra individui che aviono, inkluzite la 5 teroristi. Dum questionado, Abu Zubaydah, ex-membro de Al-Kaida, deklaris ke la emo del atako esis la [[Blanka Domo]], kontre ke altra du teroristi, Khalid Sheikh Mohammed e Ramzi Binalshibh, afirmis ke la emo esis l'edifico dil Kongreso. Ank en 2001 eventis terorist agadi qui uzis letri kontaminita kun [[antraxo]]-viruso, sendita tra la Postala Servado Usana (''U.S. Postal Service'').
En 1888 inauguresis l'unesma sistemo di [[tramveturo|tramveturi]] dil distrikto. Dum la komenco dil [[yari 1900a]] komencis urbala rinovigo, kun skopo plubeligar ol. Dum la [[yari 1930a]] konstruktesis altra publika edifici, memorigili e muzei, kom rezulto dil programo "[[New Deal]]".<ref>{{Citez jurnalo od edituro‎|surnomo=Gelernter|nomo=Mark|titulo= History of American Architecture |publikigita ye=2001|editero= Manchester University Press|isbn=978-0-7190-4727-5|url=https://books.google.com/books?id=tCe8AAAAIAAJ|page=248}}</ref> La komenco di la [[duesma mondomilito]] augmentis la quanto di publika oficisti en la urbo, qua atingis {{formatnum:808178}} habitanti en 1950.<ref name="histpop"/>
 
Ye la 8ma di novembro 2016, elekteri questionesis se Washington D.C. devus sendar propozajo ad Usana kongreso probante divenar la 51ma Usana stato e havar sua propra [[konstituco]]. Cirkume 86% ek la voteri dicis "yes" a la propozajo. La propozajo sendesis, tamen Usana kongresisti restis dividita pri aprobar o rejektar ol. Posa eventi, exemple l'epidemio di [[COVID-19]], protesti kontre rasala diskriminaco pos la morto di George Floyd, e l'invado di Usana kongreso dum ceremonio por konfirmar l'elekto di [[Joe Biden]] kom prezidanto ye la 6ma di januaro 2021, afektis la vivo dil urbo.
En 1961 la Kongreso Usana ratifikesis la 23ma Emendo a la [[konstituco]], qua grantis a Washington D.C. 3 voti en l'elektala kolegio, por elektar la prezidanto e la viceprezidanto di la lando. En 1963 eventis la Granda Marcho vers Washington, qua demandis civila ed ekonomiala yuri por negri e la fino di [[rasismo]] en Usa. La quanto di partopreninti kalkulita varias de 200 mil til 300 mil personi.<ref name=WDL>{{Extera ligilo|titulo= Civil Rights March on Washington, D.C.: Dr. Martin Luther King, Jr., President of the Southern Christian Leadership Conference, and Mathew Ahmann, Executive Director of the National Catholic Conference for Interracial Justice, in a Crowd|url=http://www.wdl.org/en/item/2738/|editero= World Digital Library}}</ref>
 
==Geografio==
Linio 80 ⟶ 93:
 
==Referi==
[[Arkivo:WashMonument WhiteHouse.jpg|thumb|320px|Monumento homajanta [[George Washington]] en Washington D.C.]]
{{reflist}}