Latinida linguo: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Minorax (diskutez | kontributadi)
fix lint error
kelka korektiguri/modifikuri
Lineo 24:
[[Italiana linguo|<span style="background-color:#FFFF00;color:black;">&nbsp;Italiana&nbsp;</span>]]
[[Portugalana linguo|<span style="background-color:#FF8400;color:white;">&nbsp;Portugalana&nbsp;</span>]]
[[RumanianaRumana linguo|<span style="background-color:#FF0000;color:white;">&nbsp;RumanianaRumana&nbsp;</span>]]
</center>
|-
| colspan=2 style="text-align: center; padding-bottom: 0.5em;" |Videz anke: [[Linguaro]]
|}
La '''Latinida lingui''' esas omna lingui qui originis de la [[Latina linguo|Latina]], do l'ordinara formo, konstrastante kun lo klasika e literala, en la anciena teritorii de westa Roman imperio qui ne konquestesis dal Mohamedani, exemple nord-[[Afrika]]. Ol formacas subgrupo en la [[Italika linguaro]], brancho di l'[[Indo-Europana linguaro]]. La diciplino qua studias Latinida lingui esas [[Latinida filologio]]. Ca lingui parolesas en teritorio konocata kom [[''Romania]]'', qua nun okupas precipue la sudo di Europa, ma anke [[Rumania]].
 
LatinidaCa lingui developis delde la [[Latina linguo]] inter la 6ma e la 9ma yarcenti. Nun li havas plu kam 800 milion nativa parolanti, nome en Europa ed Amerika, ed anke havas granda nombro di ne-nativa parolanti e granda uzo kom helpolinguo. Pro la desfacileso pri distingar inter linguo e dialekto, l'exakta nombro di Latinida lingui nune parolata neesas konocesasnekonocata, ma la standarda kontado indikas 25 (quankam la nombro esas plu granda).
 
La kin precipua Latinida lingui esas, segun la quanto di parolanti: Hispana (387 milioni), Portugalana (204 milioni), Franca (74 milioni), l'Italiana (59 milioni) e la RumanianaRumana (24 milioni). Multa di ta lingui havas plu kam ne-nativa parolanti, note la Franca, tre uzata en Ocidental Afrika.
 
Artikli remplasas deklini.
Lineo 45:
 
== Historio ==
On dataspovas proximsubdividar l'evoluciono di populalala Latina verse lal'evoluciono di Latinida lingui taleen tri periodi:
=== Extera historio ===
On datas proxim l'evoluciono di populala Latina vers la Latinida lingui tale:
# inter [[200 aK]] e [[400]]: diferanta formi di precipue parolata Latina pro influi lokala,
# inter 400 e 600: l'[[Roman imperio|imperio]] falas, Roman institucuri lente desaparas sub Germana guvernado,
# poka pose [[800]]: lua existi esas agnoskar ([[Tours-sinodo]]) e ye 842 unesma texto en protofranca, Strasbourg-juri.
 
==== De la klasika Latina a la vulgara Latina ====
Tra longa procedoprocedi quaqui komencis longatempe ante nun ed, en diferanta epoki segun la regiono (precipuenome pos la 4ma yarcento, e durisdurinta til la 10ma yarcento), dil renkontro tra la Latina difuzita da la Romani en politikala, kulturala ed etnalaetniala nivelo (to esas, la rezulto dil migrado di kolonierikoloniigeri qui parolis la Latina o latinigita lingui) kun la diversa lingui uzita dal habitanti di la Romana imperio, nome en lua ocidentala parto, developesis to quo esos la lingui qui esos denifita kom Latinida.
 
Komence la Latina linguo parolita da la Romana funcioneri, dal soldati e dal komercisti qui vivis en certa provinco, recevis influi de la lingui (precipue la Kelta lingui) parolita en la regiono dal ndijena habitantaro. Latina parolita per ta Romani, sive de regionala perspektivo (to esas, dil provinco di origino, sive ne-evitabla diferenci di acento e vorti, derivita dil procedo di latinigado plu o min intensa di ta provinco) kam de kulturala perspektivo (la soldati ne parolis kulta linguo kom la funcionari dil stato). Tala kontamino ne esis decisiva nam l’Imperio restis unionita kom politikala uniono pro la granda kulturala influo pro la granda kulturala influo: la pruvo esas la transvivo di poka Keltida vorti en la Latinida lingui.
Linio 58 ⟶ 57:
La genezo-proceso di la nova lingui komencis acelerar forte en omna kazi kun la falo dil Imperio e la masiva enmigro di populi qui parolis Germana lingui en kurta periodo di tempo. Pos diversa invadi en multa regioni dil anciena imperio, l'existanta equilibro rasala e linguala modifikesis, pro l'anciena populi qui parolis Latina ekmigris vers altra regioni, dum ke la regiono koloniigesis da altra populi, exemple en Britannia, ube la habitanti (militisti, oficisti) qui parolis Latina abandonis la regiono dum la 5ma yarcento por kombatar invadi en altra regioni dil imperio, exemple Gallia ed Italia.
 
==== De ''De Vulgari Eloquentia'' til nun ====
 
L'unesma teorika dokumento dedicita al Latinida lingui, skribita en Latino, esas "[[De Vulgari Eloquentia]]" (l'eloquenteso dil vulgaro), da [[Dante]] (13ma yarcento), ube aperas la diferenceso en ''lingua d' ''oïl'' e ''lingua d' ''oc'' ed anke linguo dil ''si'' (Italo-Latinida) referencanta al formo dil parolo 'yes' en plura Latinida lingui.
 
Nune la maxim parolata Latinida linguo esas la Hispana, pose la Franca e la Portugalana e pose l'Italiana e la RumanianaRumana.
 
La Latina influis multe l'Angla, e cirkume 60% de la vortaro di Angla originis de la Latina ed anke kontributis por la kreado di multa auxiliara lingui, exemple [[Interlingua]].
 
=== Interna historio ===
====Fonetikala chanji ====
===== ordinare =====
En antiqua Roma ol havas diglosio: Latina di literala texti o ''sermo urbanus'' trovis stagnata per gramatiko. Do, omnadia linguo ne esis klasika Latina ma diferanta forma quankam proxima, en divelopada procedo plu libera, ''sermo plebeius''. Ica linguo esis omnadiala por la populo, la komercisti e la soldati e oni povas identifigar lo kam vulgara latino.
 
Linio 83 ⟶ 82:
 
:'''4. ''auctor non autor.'''''
:Destakas simplifikado o redukto di konsonantala grupi; tale /kt/ divenas /t/, e donacas ''autor'' en la Hispana ed en la Kataluniana, ed ''auteur'' en la Franca; pro sama kauzo /pt/ /t/ (''septem'', ''scriptum'', ''ruptum''), qua evolucionis en ''set'', ''escrit'' ed la Hispana ''roto''. En la RumanianaRumana /kt/ divenas /pt/ e /pt/ konservesas.
 
:'''5. ''rivus non rios'', ''sibilus non sifilus.'''''
Linio 93 ⟶ 92:
Ica listo ne esas exhaustiva ed esus necesara abordar la questiono dil ''pan-Latinida'' diftongado (qua konocas omna Latinida lingui) ed signalar qua numero di vokalis naskis kam konsequo di duesma diftongadi.
 
=====Konsonanti=====
Signifikanta sono chanji afektis la konsonanti di Latinida lingui.
 
==== Morfo-sintaxala chanji ====
===== Case system =====
La maxim signifiantasignifikiva chanjidiferi inter la Klasikala Latina e la Praprim-Latinida (e do dien omna Latinida lingui) rilatasesas alla reduktodiminutajo e perdoperdajo dil Latinia kazala sistemo, e la korespondanta sintaktikalasintaxala chanji qua esis prenita.
 
La kazala sistemo esis reduktita ek la sis-kazala sistemo dil Latino. Quankam quar kazi povas kontrustesar por Praprim-Latinida nomi (nominativo, akuzativo, genitivo e dativo kombinita e vokativo), la vokativo esas marginala eed prizentasexistas en la RumanianaRumana (ube ol esus kompleta novigo), e por la restital’altra kazi, ne plus di du esapluse prizentaexistas en nulaaltra linguolingui.
 
== Linguistikala traiti ==
=== BasikaPrecipua traiti ===
Latinida lingui havas numero di kompartita traiti inter omna lingui:
* Latinida lingui esas modereme inflektita, c.e. ol existas modera komplexa sistemo di afixi (precipue sufixi) qui atachesas a vorti por expresar gramatikala informo kom numero, genero, persono, tempo, e.c. Verbi havas plu da inflexo kam nomi.
* Latinida lingui havas a pasable strikta [[subjekto-verbo-objekto]] parolo-ordino, kun predonimanta uzo di kapo-unesma konstrukti. Adjektivi, genitivi e relativa klauzi omna sequas olia nukleo, quankam (ecepte la [[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]) '''determiners''' uzualeordinare precedas.
 
=== Fonologio ===
 
====Konsonanti====
La majoritato dil Latinida lingui havas sama konjunto di konsonanti. La sequanta esas la kombinata tablo dil konsonanti dil precipua Latinida lingui (Franca, Hispana, Italiana, Portugalana e RumanianaRumana).
 
{| class="wikitable" style="text-align:center" style="font-size: 85%"
Linio 210 ⟶ 209:
Substantivi, adjektivi e pronomi povas havar gramatikala genro, numero e kazo. Adjektivi e pronomi mustas akordar pri omna traiti kun la nomo a qua esas ligita.
 
==== Numero ====
Latinida lingui heredis dil Latino du gramatikala numeri, singularo e pluralo; ne existas traco dil duala numero.
 
==== Genro ====
Maxim Latinia lingui havas du genri: maskulala e feminalo. La genro di animata nomi esas ordinare naturala (c.e. nomi qui referas a homi esas ordinare maskulala ed inverse), ma por ne animata nomi esas arbitrala.
 
Linio 282 ⟶ 281:
| dizer || diz || disse || dizia || diga || diz<sup>2</sup>
|-
| align=left | '''[[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]'''
| a zice, zicere<sup>3</sup>|| zice || zise || zicea || zică || zi
|-
Linio 317 ⟶ 316:
 
== Kauzi dil diverseso dil Latinida lingui ==
Naturala fonetikala evoluciono dil lingui, a qua la Latina nature ne likis, explikas en lua majoritato la grava diferenci inter kelka Latinida lingui, A ta procedo anke adjuntas lexikala diverseso di quo nominesas Vulgara Latina: la grandeso di Roman imperio e absenso di literaturala e gramatikala normo rezultis en lokala linguo ne fixita. Tale singl areo di l'Impero uzis partikulara Vulgara Latino kom ja ante videsis, linguo preferinta dicar "casa" (en la Hispana, la Kataluniana, l'Italiana, la Portugalana e la RumanianaRumana) ed altra linguo preferinta la termo "mansio" (kom la Francia ''maison''). A ta du kauzi adjuntesas presenso di substrakti: lingui parolita komence en un areo e tegita di altra, lasanta kelka traiti en vortaro ed en gramatiko o en pronuncio en la linguo qua arivis. Tale, Galliana substrakto en la Franca lasis 180 vorti ed esas l'origino dil chanjo ek la Latina /u/ al Francia /y/.
 
Naturale, l'influo de Galliana ne restriktesis a [[Franca linguo|Franca]], [[Portugalana linguo|Portugalana]] o la dialekti de la nordo di Italia, exemple, prenas anke kelka termini. Egale ula ciencisti konsideras ke lingui qui servis di substrakto per ula Ibero-Latinida lingui esis la Baskiana o la Baskiano-Iberiana. La Baskiana eble aportis la chanjo di /f/ a /h/ en komenco di vorti en la Hispana e la Gaskoniana (Latine ''farina'' donacis ''harina'' en la Hispania ed ''haria'' en la Gaskoniana) ed vorti kom ''izquierda'' en la Hispana o ''esquerra'' en la Kataluniana (''ezker'' en la Baskiana). Altra subtrakti dil Latina en Katalunia esas la Kelta, di Indo-Europana tipo, ne kom la Baskiana.
Linio 336 ⟶ 335:
* [[Italiana linguo|Italiana]]: 12 %;
* [[Hispana linguo|Hispana]]: 20 %;
* [[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]: 23,5 %;
* [[Okcitana linguo|Okcitana]]: 25 %;
* [[Portugalana linguo|Portugalana]]: 31 %;
Linio 397 ⟶ 396:
** Dalmatiana †
** Romaniana linguaro
*** [[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]
*** [[ArumanianaARumana linguo|ArumanianaARumana]]
*** [[Istro-RumanianaRumana linguo|Istro-RumanianaRumana]]
*** [[Megleno-RumanianaRumana linguo|Megleno-RumanianaRumana]]
* Diversi ofte en desaparo e [[kreola linguo|kreola]] (precipua de Franca)
* [[Ido]] ed [[Esperanto]] (helpo e transnaciono).
Linio 407 ⟶ 406:
{{PA|Latin alfabeto}}
Latinida lingui por la maxim importanta parto havas retenita la skriburo sistemo di Latino, adaptanta lo a lua evoluciono.
Uno eceptajo esis Rumanian ante 19ma yarcento, ube pos la Romana retreto, kompreno esis riintroduktita tra [[RumanianaRumana kirila alfabeto]], slaviko influo. Kirila alfabeto esis anke uzita por RumanianaRumana (Moldovana) en [[Sovietia]]. La nekristana populi di Hispania anke uzita la skribaji di ta religii (mohameta e juda) por skribar Latinida lingui tale Ladino e Mozarabik en [[aljamiado]].
 
== Gradi di mutuala komprenebleso inter Latinida lingui ==
Linio 420 ⟶ 419:
!width="60"|[[Portugalana linguo|Portugalana]]
!width="60"|[[Romancha linguo|Romancha]]
!width="60"|[[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]
!width="60"|[[Hispana linguo|Hispana]]
!width="60"|[[Sardiniana linguo|Sardiniana]]
Linio 435 ⟶ 434:
|'''[[Romancha linguo|Romancha]]''' || 78 || 76 || 78 || 74 || || 72 || 74 || 74 || 75
|-
|'''[[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]]''' || 75 || 73 || 77 || 72 || 72 || || 71 || 74 || 78
|-
|'''[[Hispana linguo|Hispana]]''' || 75 || 85 || 82 || 89 || 74 || 71 || || 76 || 74
Linio 460 ⟶ 459:
| width=60 | '''Friulana'''
| width=60 | '''Franca'''
| width=60 | '''RumanianaRumana'''
 
|- valign=top
Linio 659 ⟶ 658:
| [[Aragonana linguo|Aragonana]] || ''(Ella) zarra siempre a finestra antes de cenar.''
|-
| [[ArumanianaARumana linguo|Aromanian]] || ''(Ea/Nâsa) încljidi/nkidi totna firida ninti di tsinâ.''
|-
| [[Asturiana linguo|Asturian]] || ''(Ella) pieslla siempres la ventana enantes de cenar.''
Linio 711 ⟶ 710:
| [[Portugalana linguo|Portuguese]] || ''Ela fecha sempre a janela antes de jantar/cear.''
|-
| [[RumanianaRumana linguo|RumanianaRumana]] || ''Ea închide totdeauna fereastra înainte de a cina.''
|-
| [[Romancha linguo|Romansh]] || ''Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.''
Linio 740 ⟶ 739:
=== Historio e general aspekti ===
* M. Banniard, ''Du latin aux langues romanes'', 1997, Nathan ;
* [[Jean-Marie Klinkenberg]], ''Des langues romanes'', éditions Duculot, Louvain-la-Neuve, 1994 (2{{e}} édition) ;
* Michael Metzeltin, ''Las lenguas románicas estándar. Historia de su formación y de su uso''. Academia de la Llingua Asturiana, Uviéu 2004.
* Wilfried Stroh, ''Le latin est mort, vive le latin ! Petite histoire d'une grande langue'', traduit de l'allemand, Paris, Les Belles Lettres, 2008, 302 pages.
Linio 747 ⟶ 746:
=== Monografii, universitatala manuali ===
* [[Pierre Bec]], ''Manuel pratique de philologie romane'', Paris, 1970-1971, deux tomes ;
* [[Édouard Bourciez]], ''Éléments de linguistique romane'', Paris, 1967 pour la 5{{e}} édition ;
* Yves Cortez, ''Le français ne vient pas du latin'', Paris, 2007, Éditions L'harmattan.
* [[M.-D. Glessgen]], ''Domaines et Méthodes de la linguistique romane'', Zürich, 2004-2005, RoSe, 2&nbsp;vol. ;
Linio 753 ⟶ 752:
* Mireille Huchon, ''Histoire de la langue française'', Paris, 2002 ;
* Petrea Lindenbauer/Michael Metzeltin/Margit Thir, ''Die romanischen Sprachen. Eine einführende Übersicht''. G. Egert, Wilhelmsfeld 1995.
* [[Max Niedermann]], ''Phonétique historique du latin'', Paris, 1953 pour la 3{{e}} édition ;
 
== Extera ligili ==
Linio 761 ⟶ 760:
* [http://crdp.ac-bordeaux.fr/langues Web-pagino pri l'ensino dil regionala lingui en Akademio di Bordeux]
* [http://gascon.ac-bordeaux.fr Web-pagino pri l'ensino di l'Okcitana en skoli]
* [http://linguaromana.byu.edu/ ''Lingua romana'']: Jurnalo pri Franca, Italiana e RumanianaRumana kulturi
* [http://www.orbilat.com/ Orbis Latinus, web pri Latinida lingui]
* [http://www6.ocn.ne.jp/~wil/ The World of Comparative and Historical Linguistics, Hugh Everard Wilkinson]