Versiono ye 05:31, 5 mar. 2020 redaktar Giammarco Ferrari (diskutez \| kontributadi) 1 redakto Update ← Plu anciena versiono		Versiono ye 10:09, 11 mar. 2020 redaktar desfacez Joao Xavier (diskutez \| kontributadi) Administreri 115 952 redaktoj kelka korektiguri/modifikuri Plu recenta versiono →
Lineo 15: \| Nomo_listo_chefo_guverno= Listo pri chefministri di Haiti \| Titulo_chefo_guverno = Chefministro \| chefo_guverno = [[Joseph ~~Jouthe~~Joute]] \| Surfaco = 27.750 \| Rango_surfaco = 140 Lineo 28: \| Religii = [[kristanismo]]95,8% }} '''Haiti''', oficale la '''Republiko di Haiti''', esas lando jacanta anche [[Karibia]], an la westala bordo dil insulo [[Hispaniola]], de qua okupas cirkume 1/3 de lua surfaco. Ol havas landala frontiero kun [[Dominikana Republiko]], este. == Historio == {{PA\|Historio di Haiti}} [[Arkivo:Piktograf1.png\|thumb\|250px\|left\|Piktogramo de le ''taíno'' montras l'arivo di Hispani.]] Ante l'arivo dil Europani, l'insulo [[Hispaniola]], ~~insulo~~ ube jacas Haiti e [[Dominikana Republiko]], habitesis dal indijeni ''Taíno'', de raso Arawak~~, ante l'arivo dal Europani~~. [[Cristoforo Colombo]] desembarkis en Môle-Saint-Nicolas ye la [[5ma di decembro]] [[1492]] e revendikis l'insulo por [[Hispania]]. Pos 19 dii, ilu livis 39 ek la kruani dil navo ''Santa María'' che l'insulo. La navotrupo fondis urbeto nomizita "La Navidad", destruktita la sequanta yaro. Hispani serchis [[oro]] en Hispaniola, e komence probis uzar ~~precipue~~ lokala indijeni por explorar ol. Kande l'indijeni ne aceptis explotar oro, li mortigesis o vendesis kom [[sklaveso\|sklavi]]. Europani adportis infektiva morbi a l'insulo. L'unesma erupto di [[variolo]] en Hispaniola eventis en [[1507]]. Kande en 1512-1513 la legi di Hispania interdiktis l'uzo di indijeni kom sklavi, le ''Taíno'' jacabis preske extingita. En [[1517]], ~~lore~~lora rejulo [[Karolus la 5ma di Germania e la 1ma di Hispania\|Carlos la 1ma]] permisis l'importaco di negra sklavi. En [[1625]] [[Francia\|Franci]] establisis su an l'insulo Tortuga. Li transvivis kom [[pirato\|pirati]] qui atakis Hispana navi, e nomizis lua kolonio "Saint Domingue". En [[1670]] li establisis su en Hispaniola. Lia unesma kolonio en l'insulo recevis la nomo ''Cap François'', nun [[Cap-Haïtien]]. [[Arkivo:Général_Toussaint_Louverture.jpg\|thumb\|180px\|left\|[[Toussaint Louverture]]]] Pos revolto di [[sklaveso\|sklavi]] ed ex-sklavi komandita da [[Toussaint Louverture]] komencita en [[1791]], Haiti nedependanteskis de [[Francia]] en [[1804]]. Historiisti kalkulas ke la ~~rebeleso~~sedicio produktis la morti di 100.000 sklavi e 24.000 til 40.000 blanka koloniigisti<ref>Blackpast.com [http://www.blackpast.org/?q=gah/haitian-revolution-1791-1804 ''Haitian Revolution (1791-1804)'']</ref>. [[Jean-Jacques Dessalines]] esis l'unesma chefo dil stato. Autokrato, ilu kronizis su kom imperiestro e regnis til esar asasinita en [[1806]]. La revoluciono efektigis l'ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. En [[1809]], cirkume 10.000 refujinti de Haiti arivis en [[Kuba]], ube komence li establisis su, ~~por~~e pose ~~translojar~~translojis su a [[New Orleans]]. Li helpis mantenar la [[Franca linguo]] en ta urbo por kelka yardeki. En [[1815]], [[Simón Bolívar]] recevis helpo de Haitiani por kombatar la koloniala trupi de Hispania. En [[1817]], ~~lore~~lora prezidanto Haitiana [[Alexandre Pétion]] furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar la liberigo di la [[Vicerejio di Nova-Granada]]. [[Arkivo:President_Jean-Pierre_Boyer_of_Haiti_(Hispaniola_Unification_Regime)_Portrait.jpg\|thumb\|200px\|[[Jean-Pierre Boyer]]]] En [[1818]], [[Jean-Pierre Boyer]] asumis la prezidanteso e komencis riunigar la lando en [[1821]]. Kande Santo Domingo ~~deklaris nedependo~~nedependanteskis de Hispania, ilu sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis unigar tota insulo<ref>{{cite web\|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/168728/Dominican-Republic/129491/History \|title=Dominican Republic - History of the Dominican Republic\|publisher=Encyclopaedia Britannica}}</ref>. Dum lua guvernerio, ilu stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro [[1824]], cirkume 6.000 ex-sklavi migris a lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multi retroiris ad Usa. En [[1825]], Franca rejulo [[Charles la 10ma di Francia]] sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidanto Boyer signatis pakto qua agnoskis Haitiana nedependo pokambie la pago di 150 milioni franki (resorbita a 90 milioni en [[1838]]) kom indemno pro la perdajo di posedaji dum la nedependo. Boyer guvernis la lando til [[1843]], kande revokesis per [[stato-stroko]] pos perdar suporto di lokal elito. [[Charles Rivière-Hérard]] asumis, ma en [[1844]] ilu anke revokesis, e komencis periodo di nestabileso. Lokal eliti e richa enmigranta komercisti ([[Germania\|Germani]], [[Usa]]ni, [[Francia\|Franci]] e [[Unionita Rejio\|Britaniani]]) disputis lokal autoritato. En [[1912]] [[Siria]]ni partoprenis en konspiro en qua la prezidantala palaco atakesis e destruktesis. Plura foyi dum la komenco dil 20ma yarcento, Franca, Usana, Germana e Britaniana trupi reklamacis granda quanto di valuti de la Centrala Banko di Haiti. En [[1915]], Usa okupis la lando e restis ibe til [[1934]]. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestata teritorii. Kande [[Rafael Leónidas Trujillo]] asumis povo en [[Dominikana Republiko]], ilu imperis Dominikan armeo mortigar Haitiani qui vivis en Dominikana flanko. En septembro [[1957]], [[François Duvalier]], ~~konocita kom~~surnomizita ''Papa Doc'', elektesis prezidanto. Ilu balde transformis su en diktatoro e guvernis kun suporto di sekreta polico, konocita kom ''Tontons Macoutes'' ("fantomachi"). Ilu guvernis despotale til lua morto en [[1971]], kande asumis la povo lua filiulo [[Jean-Claude Duvalier]], konocita kom ''Baby Doc'' o ''Bébé Doc''. ''Baby Doc'' guvernis despotale til exilar su en Francia en 1986, pos intensa populala protesti. Kun lua fugo, [[Henri Namphy]] asumis la povo. Ye 4:53 kloki la [[12ma di januaro]] [[2010]] ~~ye 4:53 kloke~~, [[ter-tremo]] kun forteso 7.0 che la [[skalo di Richter]] frapis la lando. Ol esis la maxim forta ter-tremo enenrejistrita dum 200 yari di Haitiana historio. Cirkume {{formatnum:316000}} personi mortis e 1.6 milion perdis lua domi, quankam ~~posa~~sequanta raporti ~~konsideris~~judikis taca nombro kom exajerema, e kalkulis inter 46.000 e 85.000 la quanto di morti. == Politiko == [[Arkivo:Jovenel Moïse.jpg\|thumb\|~~250px~~280px\|[[Jovenel Moïse]], la nuna prezidanto di Haiti.]] [[Arkivo:Palacio presidencial de Haiti.jpg\|thumb\|250px\|left\|La prezidantala palaco di Haiti en 2005.]] Haiti esas mi-prezidantala [[republiko]] qua permisas multa partisi. La [[prezidanto]] esas la [[chefo di stato]] di la lando, ed elektesas dal populo por 5 yari, e ne povas rielektesar por la sequanta periodo. De la 7ma di februaro 2016 esas [[Jovenel Moïse]]. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]], indikita da la prezidanto. Nun esas [[~~Jean-Michel~~Joseph ~~Rabbit~~Joute]]. La [[parlamento]] konsistas ek du chambri. La Chambro di Deputati havas 99 membri, qui elektesas direte dal populo por 4 yari. La senato havas entote 30 membri, qui reprezentas la 10 regioni di la lando. Singla du yari, la habitantaro di singla regiono elektas 1 senatano direte por 6-yara mandato. Lineo 69: == Geografio == [[Arkivo:Haiti map.png\|thumb\|~~180px~~220px\|Mapo di Haiti kun lua precipua urbi.]] [[Arkivo:Artibonite_River_in_Haiti_(2010).jpg\|thumb\|~~250px~~320px\|left\|La fluvio Artibonite.]] Haiti okupas 1/3 del insulo [[Hispaniola]]. Lua teritorio konsitas ek du peninsuli: norde jacas la peninsulo Saint-Nicholas, ~~dum~~kontre ke sude jacas la peninsulo Tiburon. ~~An la nordo~~Norde existas montoza regiono qua esas prolonguro di la Centrala Montaro (''Cordillera Central'') de Dominikana Republiko, ma anke basa e plana tereni. ~~An la sudo~~Sude jacas la fertila e plana regiono ''Plaine du Cul-de-Sac'' e la montoza peninsulo Tiburon, ube jacas la maxim alta monto di la lando, [[Pic la Selle]], kun 2.680 metri di [[altitudo]]. Haiti havas 1.171 km di [[litoro]] e 360 km di frontieri kun [[Dominikana Republiko]]. La lando ne havas navigebla fluvii. La precipua fluvio esas Artibonite, longa de 320 km. Haiti anke havas multa insuli ed insuleti en larja maro. La maxim granda esas l'insulo Gonâve, sideyo dil distrikto samnoma, havante 689 km² di totala surfaco e cirkume 87 mil habitanti. L'insulo Tortuga (''Île de la Tortue''), havas 180 km² di surfaco totala e cirkume 25 mil habitanti. Sude, l'''Île-à-Vache'' ("insulo di la bovino") havas 51,8 km² e cirkume 15 mil habitanti. ~~La lando ne havas navigebla fluvii. La precipua fluvio esas Artibonite, longa de 320 km.~~ Preske 98% de lua originala [[foresto\|foresti]] destruktesis. La konsequi de laca destruktado esas l'[[erodo]] di suli ed [[inundado\|inundadi]], exemple la granda inundado qua eventis ye la [[17ma di septembro]] [[2004]] e produktis 3.000 morti. La dominacanta [[klimato]] di Haiti esas ~~precipue~~ [[tropikala klimato\|tropikala]] (''Aw'' segun la [[klimatala klasifikuro dida Köppen]]) kun du pluvoza sezoni: de [[aprilo]] til [[junio]], e de [[oktobro]] til [[novembro]]. Existas regioni kun humida tropikala klimato (''Am'' e ''Af'') en basa tereni proxim la montari, e kun [[subtropikala klimato]] (''Cfb'' e ''Cwb'') en la regioni plu alta. == Ekonomio == Lineo 86: [[ArKivo:EscombrosBelAir7.jpg\|thumb\|250px\|[[Port-au-Prince]], januaro 2010.]] [[Arkivo:Niñas de la Escuela República de Chile - Haití.jpg\|thumb\|left\|250px\|Puerini che la skolo "Republiko di Chili" (''République du Chili'') che Port-au-Prince.]] Quankam la [[denseso di habitantaro]] di Haiti esas alta - 350 habitanti per km² -, la habitantaro koncentresas en urbala regioni enan la litoro od en la vali. Segun statistiki de ''The World Factbook'', en julio 2017 la lando havis {{formatnum:10646714}} habitanti.<ref name=CIA/> La statistiki ~~konsideras~~egardas la granda mortado pro [[AIDS]].<ref name=CIA/> Cirkume la duimo del habitantaro evis min kam 20 yari en 2016. Lua viv-esperajo en 2016 esis 63,8 yari, ~~esante~~esanta 61,2 yari por la viri e 66,4 yari por la mulieri.<ref name=CIA>{{Cite web\|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ha.html\|title="World Factbook - Haiti"\|publisher=CIA\|accessdate=8ma di oktobro 2017}}</ref>▼ La lando havas du oficala lingui, la [[Franca linguo\|Franca]] e la Kreola. La Franca parolesas da 42% de la habitantaro, precipue la kulta individui, ed esas l'unika linguo uzata che l'administrado. La [[Kreolo di Haiti]], qua recente havis lua gramatiko establisita, parolesas da preske 99,9% de la habitantaro. Segun statistiki de 2010, nur 47% de la habitantaro savis lektar e skribar.▼ ▲La lando havas du oficala lingui, la [[Franca linguo\|Franca]] e la Kreola. La Franca parolesas da 42% de la habitantaro, ~~precipue~~nome lada kulta individui, ed esas l'unika linguo uzata che l'administrado. La [[Kreolo di Haiti]], qua recente havis lua gramatiko establisita, parolesas da preske 99,9% de la habitantaro. Segun statistiki de 2010, nur 47% de la habitantaro savis lektar e skribar. ▲Cirkume la duimo del habitantaro evis min kam 20 yari en 2016. Lua viv-esperajo en 2016 esis 63,8 yari, esante 61,2 yari por la viri e 66,4 yari por la mulieri.<ref name=CIA>{{Cite web\|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ha.html\|title="World Factbook - Haiti"\|publisher=CIA\|accessdate=8ma di oktobro 2017}}</ref> Segun ''The World Factbook'', en 2017 cirkume 54,7% de la habitantaro esis [[Katolikismo\|katoliki]] e 28,5% esis [[Protestantismo\|protestanti]]. Altra fonti kalkulis ke la protestanti ja esis cirkume 1/3 de la habitantaro en 2001.<ref name="ReyStepick2013">{{cite book\|author=Terry Rey & Alex Stepick \|title=Crossing the Water and Keeping the Faith: Haitian Religion in Miami\|url=https://books.google.com/books?id=40SIdXeUEhUC&pg=PA6\|year=2013\|publisher=NYU Press\|isbn=978-1-4798-2077-1\|page=6\|quote=With no indications of any subsequent decline in Protestant affiliation either in Port-au-Prince or the countryside, one could reasonably estimate that today Haiti is already more than one-third Protestant}}</ref> ''Voodoo'', [[sinkretismo\|sinkretismala]] [[religio]] qua mixas Afrikala religii, esas multe praktikata dal Haitiani. Minoritatala religii inkluzas [[islamo]], [[Budismo]], [[fido Bahaa]] e [[judaismo]]. La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, [[Port-au-Prince]]. Altra importanta urbi esas Carrefour e Delmas. Linio 99 ⟶ 101: Haitiana [[kulturo]] mixas [[Francia\|Franca]], [[Afrika]]na, indijena (Taíno) e kelka Hispana influi. La [[karnavalo]] ([[Kreola linguo di Haiti\|Kreole]]: ''Kanaval'') celebresas precipue en Port-au-Prince, ma ank en l'urbi Jacmel, Aux Cayes ed altri. ''Compas'' o ''Kompa'' esas komplexa muziko kun Franca ed Afrikana elementi, qua ~~divenis populara~~populareskis pos la yari 1950ma, pro ~~la muziki~~muzikaji da [[Nemours Jean-Baptiste]]. Ek la maxim konocata muzikisti de Haiti esas la kantisto di [[hip-hop]] [[Wyclef Jean]]. La bando [[Tabou Combo]], fondita en 1968, adportis Haitiana ''Compas'' a [[Japonia]], [[Kanada]], [[Senegal]] ed altra landi. La [[literaturo]] di Haiti skribesas precipue en la Franca, ma kreskas la nombro di skriptisti en la Kreola. La precipua skriptisti dum la [[19ma yarcento]] esis Antoine Dupré, Juste Chanlatte, François-Romain Lhérisson e la poeto Jules Soliste Milscen. Inter la precipua skriptisti de la 20ma e 21ma yarcenti esas [[René Depestre]], Jean Price-Mars, [[Jacques Roumain]] (1907 til 1944), Marie Vieux Chauvet, Jacques Stephen Alexis, la poeto [[Dantès Louis Bellegarde]] (1877 til 1966), e la poeto e piktisto [[Frankétienne]] (n. 1936).

Haiti: Diferi inter la revizi