Chad: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
kelka korektigi/modifiki ed aktualigi
kelka korektiguri/modifikuri
Lineo 1:
{{Landi
| Nomo = Chad
| Lokala_nomo = République du Tchad<br />جمهورية تشاد<br />Jumhuriyat Tashad
| Flago = Flag_of_Chad.svg
| Blazono = Coat of arms of Chad.svg
| Imajo_mapo = LocationChad.svg
| Chefurbo = [[N'Djamena]]
| Habitanti_chefurbo = {{formatnum:993442}} ([[2009]])
| Precipua_urbo = [[N'Djamena]]
| Oficala_lingui = = [[Franca linguo|Franca]], [[Araba linguo|Araba]]
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo pri prezidanti di Chad
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Idriss Déby Itno]]
| Surfaco = {{formatnum:1284000}}
| Rango_surfaco = 21
| Surfaco_aquo = 1,9
| Habitanti = {{formatnum:15833116}}<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html |title=Africa::Chad - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=19ma di februaro 2019}}</ref>
| Rango_habitanti = 74
| Yaro = julio 2018
| Denseso di habitantaro = 12,33
| Reto_kodexo = .td
| Nomo_himno = ''La Tchadienne''
| Pekunio = [[Franko CFA di Central Afrika]]
| Religii = [[islamo]], 59,1%
}}
'''Chad''' esas lando jacanta en central [[Afrika]]. Lu havas kom vicini [[Libia]] norde, [[Sudan]] este, [[Centrafrika]] sude, [[Kamerun]] e [[Nijer]] sudweste, e [[Nigeria]] weste.
Lineo 30:
=== Historio ===
{{PA|Historio di Chad}}
Dum la 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono Borkou-Ennedi-Tibesti, ennorde de la nordo dinuna Chad. La habitantaro di la regiono kreskis rapide. Gradope la regiono divenis "krucovoyo di civilizesicivilizuri". Un ek ta civilizesicivilizuri esis la populo ''Sao'', qua existis de cirkume la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la [[9ma yarcento]] aparis l'imperio Kanem-Bornu, qua gradope dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, lora rejulo Humai ibn Salamna konvertis su al [[islamo]].
 
[[Arkivo:Group_of_Kanem-Bu_warriors.jpg|thumb|250px|left|Grupo di militeri de Kanem-Bornu.]]
L'imperio Kanem-Bornu existis til la [[19ma yarcento]]. En [[1808]] militeri dedel rasoetnio [[Populo Fulani|Fulani]] konquestis Ngazargamu. Bornu duris existir, ma la dinastio Sayfawa finis en [[1846]], e l'imperio Bornu desaparis komplete en [[1893]].
 
Franci penetris en la regiono di nuna Chad unesmafoye en [[1891]]. Ye la [[22ma di aprilo]] [[1900]] eventis la [[batalio di Kousseri]], decidigantadecidigiva por l'okupesookupo dil teritorio. En [[1920]] Franci prenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de l'[[Afrika Equatorala Franca]]. La regiono havis poka importo porPor [[Francia]], la regiono esis poke importanta ekonomiala, e furnisis precipue kruda [[kotono]] e ne-experta laboristaro por verkar en lua plu produktiva sudalasuda kolonii.
 
Dum la [[Duesma mondomilito]], Chad esis l'unesma Franca kolonio qua unigis su a la [[federiti de la duesma mondomilito|westala federiti]] pos la vinkeso di Francia. Dum l'administroadministrado di Félix Éboué, l'unesma negra kolonial administristo di un Franca kolonio, ChadanaChad trupisendis atakissoldati por atakar la forcitrupi dil [[Axo Roma-Berlin-Tokio|Axo]] en [[Libia]],. ubeIbe, li kaptis l'[[oaziso]] di Kufra.
 
Pos la milito, lokala partisi komencis developar su en Chad. Un diek ta partisi, ''Parti Progressiste Tchadien'' - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, defensisapologiis la nedependokompleta nedependantesko di la lando. Pos refer-votoreferovoto pri teritorialateritorial autonomesoautonomio ye la [[28ma di septembro]] [[1958]], [[Franca Equatoral Afrika]] esis dissolvitadissolvesis, e luala 4 teritorii kompozantiqui kompozis ol ([[Republiko Kongo|Kongo Brazzaville]], [[Gabon]], [[Centrafrika]] e Chad, divenis autonoma membri di Franca komunesokomunitato, ye la [[28ma di novembro]] sam yaro. Fine, yeYe la [[11ma di agosto]] [[1960]], Chad divenisnedependanteskis nedependantakomplete de Francia. [[François Tombalbaye]] esisdivenis lua unesma prezidanto.
 
[[Arkivo:François_Tombalbaye_p1959.jpg|thumb|180px|left|[[François Tombalbaye]]]]
Tombalbaye divenis autoritatoza prezidanto qua desfidis demokratio. En [[1962]] ilu proskriptis omna politikala partisi, ecepte la partiso PPT. Il traktis rude lua enemiki, sive reala od imaginita, e plenigis karceri kun lua opozinti. En [[1965]], IslamalaMohamedana grupi komencis [[interna milito]] qua duris til [[1979]], kande la chef-urbo N'djamena konquestesis. Ye la [[13ma di aprilo]] [[1975]] eventis [[stato-stroko]], e Tombalbaye asasinesis da militisti. Ilu remplasesis per unionoUniono di militisti komandita da [[Noël Milarew Odingar]] remplasis lu, quae guvernis til [[1978]]. Odingar remplasesisrevokesis dal generalo [[Félix Malloum]], qua guvernis til la [[23ma di marto]] [[1979]].
 
En [[1979]], rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guvernerio di Félix Malloum krulis. [[Goukouni Oueddei]] divenis provizora chefo di stato. En novembro 1979 la "transitala guvernerio di nacionala uniono" (France: ''Gouvernement d'Union Nationale de Transition'') formacesis, kun Oueddei kom chefo di stato e pose prezidanto, por guvernar dum 18 monati. En [[1980]], [[Libia]]na intervenis en Chad, favorebla a la transitala guvernerio e kontre la rebela forci qui ne aceptis Oueddei.
 
Ye la [[7ma di junio]] [[1982]], [[Hissène Habré]] revokis Oueddei kunhelpita la helpo dida [[CIA]], e komandis la lando til laesar [[2ma di decembro]] [[1990]] kande il revokesisrevokita per [[stato-stroko]] komandita dadal nuna prezidanto [[Idriss Déby Itno|Idriss Déby]]., Unye chartola [[2ma di decembro]] [[1990]]. Pose, aprobesis charto en [[1991]], equa grantis Déby kom prezidanto. En marto [[1996]] la lando aprobis nova [[konstituco]], ed en junio eventis elekti prezidantala. Idriss Déby ganisvinkis, kunper 69% de totalatota voti.<ref>[http://africanelections.tripod.com/td.html Elections in Chad] African Elections Database</ref>.
 
=== Politiko ===
Lineo 53:
Chad esas prezidantala [[republiko]]. La prezidanto esas ambe [[chefo di stato]] e [[chefo di guvernerio]] di la lando ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Lua [[konstituco]] aprobesis en [[1996]] e modifikesis en [[2005]] por permisar nefinita rielekti dil prezidanto. La [[chefa ministro]] di Chad nur esas la chefo dil ministraro.
 
La parlamento (Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 155 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. [[Judiciala povo]] esas formale nedependanta, ma la prezidanto indikas la chefo di la supra korto, qua havas 16 membri. L'altra 15 elektesas da ladal prezidanto e da ladal Nacional Asemblitaro, por dumviva mandato.
 
Til [[1992]] nur la MPS,guvernanta partiso dil guvernerioMPS esis legala. En taCa yaro la, opozanta partisi legaligesis. NuneNun, 78 partisi esas legala. Chad judikesas kom un ek la maxim [[korupto|korupta landi]] de la mondo.
 
=== Geografio ===
[[Arkivo:Chad Topography.png|thumb|200px|Topografiala mapo di Chad.]]
[[Arkivo:Chad map of Köppen climate classification.svg|thumb|left|220px|[[Klimatala klasifikuro dida Köppen]] por la teritorio di Chad.]]
Kun {{formatnum:1284000}} km², la surfaco di Chad havasequivalas preske dudufoye foyi la surfacoolta di Francia, e plu kam tritrifoye foyi la surfacoolta di [[Kalifornia]]. La maxim multa habitanti koncentresas sude. Lua chef-urbo, [[N'Djamena]], distas 1060 km de [[Douala]], [[Kamerun]], la maxim proxima [[portuo]] en l'[[Atlantiko]]. Pro lua granda disto de Atlantiko e pro lua vasta [[dezerto]] Chad kelkafoye aludesas kom "la sika kordio di Afrika".<ref>{{cite book|title= ''"S.H. Frankel: Reminiscences of an Economist (Review Article)"'', South African Journal of Economics, tomo 60 | issue= 4 | pages = 246-255 |date = decembro 1992| author = Botha, D.J.J. |doi=10.1111/j.1813-6982.1992.tb01049.x |location=Sudafrika}}</ref>
 
Chad havas 3 geografiala regioni. Norde jacas la [[dezerto]] di [[Sahara]], ube pluvas min kam 50mm omnayare. Centre de la teritorio existas [[stepo]] (la zono konocita kom [[Sahel]]) kun mezavalora [[pluvo-quanto]] de 300 til 600 mm omnayare. Sude existas la [[savano]], kun mezavalora yarala pluvo-quanto di 900 mm. La maxim alta monto esas [[Emi Koussi]], kun 3.100 metri di [[altitudo]], norde de lando.
 
[[Lago Chad]], nunenun kunhavanta {{formatnum:17806}} km², esas la 2ma maxim vasta lago de Afrika. La surfaco di Lago Chad diminutabas dum la recenta yari.
 
=== Ekonomio ===
Lineo 70:
 
=== Demografio ===
[[Arkivo:Ouaddaian_girl_from_ChadChad-demography.jpgpng|thumb|250px320px|PuerinoDemografio dedi laChad, regiono Ouaddaï1961-2003.]]
[[Arkivo:Kdffamille1.JPG|thumb|250px|left|Chadana familio.]]
Segun statistiki de 2005, Chad havis {{formatnum:10146000}} habitanti, di qui nur 26% vivis em urbi e 74% vivis en rurala regioni.<ref>{{cite web|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/2006_wppchart.pdf |title=World Population 2006 |publisher=Unionita Nacioni|language={{en}}}}</ref> La habitantaro esas yuna: on kalkulas ke 47.3% de la habitantaro evas min kam 15 yari. La mezvalora vivo-expekto esas 50.2 yari.<ref name =CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cd.html|title="Chad" - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=21ma di aprilo 2017}}</ref> La [[infantala mortado]] en [[2016]] esas 87 per 1000 pueri evante min kam 1 yaro.<ref name=CIA/>
Lineo 76:
La [[denseso di habitantaro]] esas basa en la regiono di [[Sahara]] (0.1 habitanti/km2), ma atingas 52.4 habitanti/km2 en West-Logone, regiono sude de la lando. [[Poligamio]] esas frequa inter la habitantaro, e 39% de la mulieri vivas en ta situeso.
 
UrbalaL'urbala vivo koncentresas en [[N'Djamena]], chef-urbo e maxim grand urbo di la lando. Altra importanta urbi esas Sahr, Mondou, [[Abéché]] e Doba, quaqui kreskabas rapide dum recenta yari.
 
=== Kulturo ===
[[Arkivo:Tailor in Chad.jpg|thumb|200px|Talioro en Chad.]]
Chad havas richa kulturala heredajo, danko apro la diversa populi qui habitas ol. Quale en l'altra vicina landi, la mulieri de diversa regioni di Chad prizas uzar koloroza robi, frequeofte kun stampuri.
 
En la tradicionala [[muziko]] uzesasRegionala instrumenti, qualeexemple ''kinde'' (qua semblas unsemblanta harpo), e ''kakaki'' (suflo-instrumento) e ''hu hu'' (korda instrumento) uzesas en la tradicionala [[muziko]] di la lando. Depos 1995 kreskis l'intereso pri Chadana muziko, qua distributesas tra [[kaseto|kaseti]] e CD.
 
Pri [[literaturo]] lua precipua skriptisti esas [[Joseph Brahim Seïd]], [[Baba Moustapha]], [[Antoine Bangui]] e [[Koulsy Lamko]].