Wikipedio

Albania: Diferi inter la revizi

Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versionoPlu recenta versiono →
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
informi aktualigita
Edisudo (diskutez | kontributadi)
510 redaktoj
mNula rezumo di redakto
Lineo 32:
'''Bazala fakti pri Albania'''
== Historio ==
[[Arkivo:Apollonia,_Albania_(by_Pudelek)_-_Monument_of_Agonothetes.JPG|thumb|250px|left|Ruini dedi Apolonia.]]
{{PA|Historio di Albania}}
Greki unesmafoye mencionis [[Iliria]], regiono partale okupata dal teritorio di la nuna Albania, cirkume 3.000 aK. En 588 aK, Greki de [[Korfu]] e [[Korinto]] fondis l'urbo ''Apolonia'', qua havis prosperaprosperoza skolo pri [[filozofio]]. L'urbo divenis richa pro la komerco di [[sklaveso|sklavi]] ed anke di [[asfalto]], produkturo qua uzesis por igar nepermeebla la ligno di la navokorpi. En 148 aK l'urbo divenis parto di la provinco [[Romana imperio|Romana]] ''[[Epirus Nova]]''.
 
Dum la periodo dil [[Romana imperio]] la nuna teritorio di Albania dividabisdividesis inter la provinci [[Dalmatia]], Macedonia (noteprecipue [[Epirus Nova]]) e Supra Moesia. La teritorio esis sub Romana e pose sub [[Bizancana Imperio|Bizancana]] dominacajodominaco til la [[7ma yarcento]], kande [[Populo slavo|Slavi]] enmigris vers la regiono. Albania divenis parto deldil [[Unesma Bulgara Imperio]] dum la [[9ma yarcento]].
 
[[Arkivo:Sanjak_of_Albania_Map_1431-es.svg|thumb|250px|left|''Sanjak'' (provinco) di Albania en 1431.]]
L'[[Otoman imperio|Otomani]] komencis konquestar la regiono dum la [[14ma yarcento]] e transformis ol en ''Sanjak'' (provinco). Dum la [[15ma yarcento]], de [[1443]] til [[1468]], [[Gjergj Kastrioti Skanderbeg]] konquestis la nedependo por parto dedi ca regiono del Otoman imperio e divenis rejulo, ma en [[1478]] l'Otomani rikonquestis komplete ica areo.
 
Granda parto del habitantaro adoptis la Mohamedana [[religio]], e l'Albaniani esis la lasta populo Europana qua deziris separar su del Otoman imperio.<ref>{{cite book|accessdate=23ma di marto 2019|publisher=Area Handbook of the US Library of Congres|title="NATIONAL AWAKENING AND THE BIRTH OF ALBANIA|url=http://motherearthtravel.com/albania/history-7.htm}}</ref> Tamen, dum la fino dil [[19ma yarcento]] eventis multa revolti kontre Turka dominaco. Albania nedependeskisnedependanteskis del Otoman imperio erste ye la [[28ma di novembro]] [[1912]]. Ol adoptis [[republiko]] kom sistemo di guvernerio en [[1920]]. En [[1928]] [[Ahmet Zogu]], lua unesma prezidanto, adoptis la rejala titulo [[Zog la 1ma]], e la lando divenis [[monarkio]].
 
En [[1939]], [[Italia]]ni invadis Albania ed okupis la lando til [[1943]], kande la [[Germania|Germani]] remplasis li e restis ibe til oktobro [[1944]]. [[Nacionalismo|Nacionalista]] grupi, qui inkluzis [[komunismo|komunista]] partisani, kombatis unesme kontre l'Italiani e pose kontre Germani sen [[Sovietia]]na helpo. [[Enver Hoxha]], chefo dil Albaniana Partiso di Laboro (komunista) divenis chefo di la lando. Ilu federis su kun Sovietiani til [[1960]], ma ruptis ica federuro kande [[Nikita Hrushchev]] denuncis la krimini di [[Yosif Stalin|Stalin]]. Do, Hoxha federis su kun la [[Populala Republiko di Chinia]].
 
Ye la [[11ma di aprilo]] [[1985]] Hoxha mortis. Lua sucedanto, [[Ramiz Alia]] gradope komencis politikala aperto. Dum marto [[1991]] libera elekti organizesis en Albania, e Ramiz Alia vinkis lor la prezidantala elekto. Tamen, generala striko koaktis la guvernerio abandonar [[komunismo|komunista rejimo]]. Ramiz Alia guvernis Albania til la [[3ma di aprilo]] [[1992]], kande ilu renuncis. Elekti eventis, e [[Sali Berisha]] elektesis prezidanto.
 
Ye la [[4ma di aprilo]] [[2009]] Albania divenis membro di [[NATO]].
Lineo 52:
[[Arkivo:Tirana,_consiglio_dei_ministri,_02.JPG|thumb|250px|''Kryeministria'' laboreyo dil chefministro di Albania.]]
[[Arkivo:Tirana_-_Albanian_National_Assembly_(by_Pudelek).jpg|thumb|left|250px|Parlamento di Albania.]]
Albania esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]], ed elektesas por 5-yara periodo da Nacional Asemblitaro. Nun la prezidanto esas [[Bujar Nishani]]. La [[chefministro]] esas la [[chefo di guvernerio]], ilqua esas nunenun [[Edi Rama]].
 
La parlamento (''Kuvendi i Republikës së Shqipërisë'' - Nacional Asemblitaro di Albania) havas unika chambro kun 140 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. La nuna [[konstituco]] adoptesis ye la [[28ma di novembro]] [[1998]].
 
La [[Judicialajudiciala povo]] kompozesas ek konstitucala korto, korto di kasaco, Apeloapelo-korti e distriktala korti. La membri dil konstitucala korto elektesas dal parlamento por admaxime 9-yara periodo.
 
== Geografio ==
Lineo 63:
Albania havas 172 km de [[frontiero|frontieri]] kun [[Montenegro]], 115 km kun [[Kosovo]]<ref>Kosovo ne agnoskesas kom nedependanta stato da [[Serbia]]. Ye la [[17ma di februaro]] [[2008]] la Nacional Asemblitaro di Kosovo unlatere deklaris sua nedependesko.</ref>, 151 km kun la [[Republiko Macedonia]] e 282 km kun [[Grekia]]. Lua [[litoro]] havas 487 km di extenso. La [[stretajo Oronto]] separas Albania de [[Italia]] e havas min kam 100 km di totala extenso.
 
La lando konsistas ek monti, kolini e mikra planaja landi. La maxim alta monto esas [[Golem Korab]], kun 2.754 metri dide [[altitudo]], jacanta an la nomizita "Albanian Alpi". La maxim longa [[fluvio]] di ca lando esas [[fluvio Drin|Drin]], kun longa de 335 km.
 
An la litoro la [[klimato]] esas Mediteraneal, kun mezavalora temperaturi di 7[[Celsius|°C]] dum [[vintro]] e 24°C dum [[somero]]. En montoza regioni, la klimato esas kontinentala.
Lineo 90:
== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Albania}}
Albania duras esar povra lando kande komparata al altra Europana stati<ref>[http://www.dfat.gov.au/GEO/albania/country_brief.html Albania Country Brief] Department of Foreign Affairs and Trade (Australia)</ref>. Lua [[TNP]] perpo persono esas 26% del mezavaloro dil Europana Uniono en [[2010]]<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-25062009-BP/EN/2-25062009-BP-EN.PDF "Albania's GDP per capita in PPS (2008)"]] eurostat.eu</ref>.
 
== Demografio ==
[[Arkivo:Albanian_dialects.svg|thumb|250px|Dialekti deldil [[Albaniana linguo|Albaniana]]]]
[[Arkivo:Great_Mosque_of_Durres_2016_Albania.jpg|thumb|left|250px|La granda [[moskeo]] di [[Durrës]].]]
Segun statistiki de ''The World Factbook'' por julio 2018, Albania havis {{formatnum:3057220}} habitanti.<ref name=CIA/> La maxim multa (82,6%) esas Albaniani. Greki esas 0,9%, altri esas 1%, e 15,5% esas sen specigo, segun la [[demografiala kontado]] di 2011.<ref name=CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html|title=Europe::Albania - The World Factbook|publisher=CIA|accessdate=23ma di marto 2019|language={{en}}}}</ref> La mezavalora evo dil Albaniana habitantaro esas 28.9 yari,<ref>[http://web.archive.org/web/20090303205559/http://www.instat.gov.al/graphics/doc/downloads/publikime/femrameshkuj2006.pdf Women, Men and shefit's in Albania 2006]</ref> yuna kande komparata ad altra Europana landi. De [[1991]] til [[2004]] cirkume {{formatnum:900000}} Albaniani ekmigris, de qui aproxime 600.000 establisis su en [[Grekia]]<ref>[http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239 Albania:looking beyond borders]. Migration Policy Institute</ref>.
 
L'oficala linguo di la lando esas [[Albaniana linguo|Albaniana]], oficala e parolata da 98,8% de la habitantaro. Ol havas du precipua [[dialekto|dialekti]], ''Gheg'' e ''Tosk'', ed altra dialekti (''Arbanasi'', ''Arbëreshë'') parolata en vicina landi (Kroatia, Italia, edc). [[Greka linguo|La Greka]] parolesas da 0,5%, 0,6% parolis altra lingui, e 0,1% ne informis pri linguo en 2011.<ref name=CIA/>
 
La [[religio]] kun maxima nombro di adepti esas Islamo: 56,7% de la habitantaro. Katoliki Romana esas 10%, Ortodoxi esas 6,8%, ateisti esas 2,5%, ''Bektashi'' (religio qua originis de Sufismo) esas 2,1%, 5,7% praktikis altra religii e 16,2% ne mencionis religio.<ref name=CIA/>
Lineo 106:
[[Arkivo:Meshari.jpg|thumb|250px|''Meshari''.]]
[[Arkivo:Ismail Kadare v0.jpg|thumb|250px|left|[[Ismail Kadare]]]]
''Meshari'' ("la mesolibro") da [[Gjon Buzuku]] publikigita en [[1555]] judikesas kom la maxim anciena libro en [[Albaniana linguo]], ma existas evidentaji ke ca linguo ja skribesis dum la 14ma yarcento. Dum la [[19ma yarcento]] eventis "Albaniana rivivigo" kun influi de [[romantikismo]], e kelka skriptisti divenis notora en Albaniana [[literaturo]]: la romanisti [[Jeronim De Rada]] e [[Naim Frashëri]], e la poeti [[Ndre Mjeda]] e [[Andon Zako Çajupi]]. La maxim bone konocata nuntempalanuntempa skriptisto en Albaniana linguo esas [[Ismail Kadare]].
 
AlbanianaAlbania havas richa folklorala [[muziko]], ed ol esas parto di la nacional identeso. Ol havas influi Iliriana, Greka, Romana, Bizancana ed Otomana. Existas granda stilistikala diferi inter la muziko deda le ''Gheg'' (qui habitas norde de la lando) e deda le ''Tosk'' e le ''Labs'' (qui habitas sude dedi la lando). Pri la moderna muziko, ol recevis influi del Ocidentala [[rock]], [[hip hop]] e [[pop]]. Recente, kelk artisti naskinta en Albania, [[Kosovo]], od en Albaniana diasporo ganis internaciona notoreso, exemple [[Silva Gunbardhi]], [[Bebe Rexha]], [[Action Bronson]] (artala nomo di '''Ariyan Arslani''') [[Elvana Gjata]] e [[Dua Lipa]].
 
=== Sporti ===
[[Arkivo:Kukes vs Elbasani.jpg|thumb|250px|Futbalo-partio en [[Kukës]], Albania.]]
Albania partoprenis unesmafoye l'[[Olimpiala Ludi]] en [[Olimpiala Ludi en München, 1972|München, 1972]]. Ol ne partoprenis la Ludi de 1976 til 1988, ma itere partoprenabaspartoprenis de 1992 til nun. En 2006 ol unesmafoye partoprenis la [[Vintrala Olimpiala Ludi]]. La lando nulatempe ganis medalii en la Ludi, ma lua atleteatleti ordinare konkuras pri [[natado]], [[atletismo]], pezo-levo, [[sporta pafado]] e luktado. De 1987 til nun la lando partoprenabaspartoprenis en la Mediteranea Ludi, e lua atleti ganis entote 43 medalii, dide qui 8 ora, de 1987 til 2013.
 
Inter la maxim populara sporti esas [[futbalo]], pezo-levo, [[basketbalo]], [[volebalo]], [[teniso]], [[natado]], [[rugbio]] e [[gimnastiko]].
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/wiki/Albania"