Peru: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Nula rezumo di redakto
kelka korektigi ed aktualigi
Lineo 5:
| Blazono = Escudo_nacional_del_Perú.svg
| Imajo_mapo = LocationPeru.svg
| Chefurbo = [[Lima]]
| Lojanti_chefurboHabitanti_chefurbo = {{formatnum:7605742}}<ref>Instituto Nacional de Estadística e Informática - [http://www.inei.gob.pe/Anexos/libro.pdf Perfil Sociodemográfico del Perú]</ref> ([[2007]])
| Precipua_urbo = [[Lima]]
| Oficala_lingui = [[HispanianaHispana linguo|Hispana]]
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo dipri prezidanti di Peru
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Martín Vizcarra]] <br><small>(2018-2021)</small>
Lineo 19:
| Rango_surfaco = 20
| Surfaco_aquo = 8,8
| Lojanti = {{formatnum:2949600032162184}}
| Rango_lojanti = 40
| Yaro = 20102018
| Denseso di habitantaro = 25,02
| Lojanto-denseso = 23
| Reto_kodoReto_kodexo = .pe
| Nomo_himno = ''Somos libres, seámoslo siempre''
| Pekunio = [[Nuevo Sol]]
| Religii = [[kristanismo]] 97,2% ([[katolikismo]]: 95,7%)
}}
'''Peru''' esas lando jacantjacanta an la westala rivo di [[Sud-Amerika]]. LuaLu vicinahavas landikom esasvicini [[Chili]] ye la sudo, [[Bolivia]] ye la sud-esto, [[Brazilia]] ye l'esto, [[Kolumbia]] ye nord-estoeste, ed [[Equador]] ye la nordo. En la westo jacas oceano [[Pacifiko]].
[[File:Panorama Machu picchu 2.jpg|270px|right| Panorama Machu Picchu]]
'''Peru''' esas lando jacant an la westala rivo di [[Sud-Amerika]]. Lua vicina landi esas [[Chili]] ye la sudo, [[Bolivia]] ye la sud-esto, [[Brazilia]] ye l'esto, [[Kolumbia]] ye nord-esto, ed [[Equador]] ye la nordo. En la westo jacas oceano [[Pacifiko]].
 
'''Bazala fakti pri Peru'''
Linio 36 ⟶ 35:
La unesma atesto pri homala habiteso di Peru evas de 11000 aK. Plura kulturi ([[Chavín kulturo|Chavín]], Paracas, [[Mochica kulturo|Mochica]], Nazca, Wari e Chimu) prosperis en la regiono. Dum la [[14ma yarcento]] l' [[Inkao|Inkai]] aparis kom povoza stato e formacis la maxim vasta imperio di [[Amerika]] ante l'arivo da [[Cristoforo Colombo]].
 
[[Hispania|Hispani]] komandita da [[Francisco Pizarro]] konquestis Peru en [[1532]] pos vinkir la lasta [[Inkao]]-chefo, [[Atahualpa]]. En [[1542]] la Hispani formacis la [[Vice-Rejio di Peru]], e [[minado]] divenis lua maxim importanta ekonomiala agado. La vice-reji havis la misiono defensar la litoro de [[Francia|Franca]] kontrabando e de [[Anglia|Angla]] e [[Nederlando|Nederlandana]] [[pirato|pirati]]. Li konstruktis fortresi en la portui di Valdivia, [[Valparaíso]], [[Arica]] e [[Callao]]. Malgre toTamen, la Britaniana korsar-navo [[Henry Morgan]] spoliis [[Panama-Urbo]] en 1670.
 
Dum la periodo dil vice-rejio, revolti ofte eventis. CirkumCirkume [[1656]] Pedro Bohórquez kronizis su kom "inkao" (imperiestro) ed instigis indijeni a revolto. En [[1742]] eventis revolto kontre la Hispana dominaco, komandita da [[Juan Santos Atahualpa]], ed en [[1780]] eventis altra revolto, komandita da [[Tupac Amaru 2ma]].
 
[[José de San Martín]] proklamis Peru nedependanta de [[Hispania]] enye la [[2828ma di julio]], [[1821]] e fondis [[republiko]]. Dum la frua yari posPos la nedependo-deklaro pri nedependo, intensa disputi inter militestri porpri dominaco efektigis politikala nestabileso. De [[1879]] til [[1883]] Peru partoprenis la [[Pacifiko-milito]] kunkune [[Bolivia]], kontre [[Chili]]. eKonseque konsequeol perdis la provinci [[Arica]] e [[Tarapacá]].
 
Pos la milito kontre Chili, Peru facis extraordinara esforco por rikonstruktar su. En [[1894]] [[Nicolás de Piérola]] organizis [[militeto]], renversisrevokis [[Andrés Avelino Cáceres]] e riasumis la povo en [[1895]]. Il finis sua duesma guvernisteso en [[1899]] e komencis fiskala, armeala, religiala e civila reformi. Dum la guvernisteso di [[Augusto B. Leguía]] [[Usa]]na kapitalo recevis facilesi, e borgezi favoresis.
 
Pos la [[ekonomiala krizo en 1929]] Peru experiencis periodi di [[demokratio]] e di autoritala rejimi. En [[1968]] generalo [[Juan Velasco Alvarado]] renversisrevokis la guvernoguvernerio di prezidanto [[Fernando Belaúnde Terry]] per [[stato-stroko]]. En [[1975]] nova stato-stroko, komandita da [[Francisco Morales Bermúdez]], renversisrevokis la guvernoguvernerio di Velasco Alvarado, qua preparis ri-establiso di [[demokratio]].
 
Dum la [[1980a yari 1980ma]] Peru sufrissubisis desquieteso pro alta [[extera debajodebo]], alta [[inflaciono]], kresko di komerco di drogi, e kresko di la violento.<ref>Klarén, Peter. ''Peru: society and nationhood in the Andes.'' New York: Oxford University Press, 2000.</ref>. Dum lal'administrado guverno dadi [[Alberto Fujimori]], Peru komencis rekuperar sua antea stando, ma akuzi pri [[korupto]], autokratismo e violaco di [[homala yuri]] koaktis Fujimori renuncar en [[2000]]. Pos la fino dil rejimo di Fujimori, Peru esforcis kombatar [[korupto]] e mantenar ekonomiala kresko<ref>The Economist [http://www.economist.com/research/backgrounders/displayBackgrounder.cfm?bg=709221 ''Peru'']. Rekuperita ye 1818ma di julio 2007</ref>.
 
=== Politiko ===
[[Arkivo:Peru Lima Congreso Detail centre.jpg|thumb|140px250px|Kongreso di Peru.]]
DeposDe sua nedependo-deklaro pri nedependo til nun Peru sempre esisesabas [[republiko]]. La prezidanto esas la [[chefo di stato]] e [[chefo di guvernerio]], ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. Depos [[2828ma di julio]] [[2011]] la prezidanto esas [[Ollanta Humala Tasso]]. Il indikas la [[chefa ministro|chefo di la ministraro]], qua ne esas exakte "chefministro" por ne esar la chefo di guvernerio.
 
Segun la nuna [[konstituco]], adoptita enye [[3131ma di decembro]] [[1993]], la parlamento (''Congreso de la República'') havas unika chambro kun 120 membri, qui elektesas por 5-yara periodo. Antee, segun la [[konstituco di 1979]]- konstituco, ol havis du chambri e 240 membri.
 
La [[judiciala povo]] konsistas ek korti di unesma instanco, korti di paco, supera judiciala korti e, super omni altra, la Supera Korto di la Republiko, konsistanta ek 3 sektori: civila sektoro, kriminala sektoro e konstitucala e sociala sektoro.
 
Peru esas fondera membro di la [[AndianaKomunitato komunesoAndiana di nacioniNacioni]] (Hispane: ''Comunidad Andina'', CAN).
 
=== Geografio ===
[[Arkivo:Map of Peru Demis.png|thumb|right|150px250px|[[Topografio|Topografiala]] mapo di Peru.]]
[[FileArkivo:Panorama Machu picchu 2.jpg|270px250px|rightleft| PanoramaPanoramo pri Machu Picchu]]
La [[Andi]]-montaro trairas la lando de nordo til sudo paralele al litoro e dividas Peru en 3 regioni. La ''costa'' (rivo) en la westo esas vasta ed arida planajo, precipue en la sudo ([[Arequipa]], [[Tacna]]). En la ''sierra'' (montaro) stacas la maxim alta monto di la lando: [[Huascarán]], kun [[altitudo]]de {{formatnum:6768}} metri. En la esto jacas la 3ma regiono: ''selva'' ([[Amazoniana junglo]]), qua kovras preske 60% dil teritorio.
 
Lua maxim importanta [[fluvio|fluvii]] esas [[Ucayali fluvio Ucayali|Ucayali]], Marañón, [[Putumayo fluvio Putumayo|Putumayo]], Yavarí, Huallaga, Urubamba, Mantaro ed [[Amazon]]. Peru dividas [[Lago Titicaca]] kun [[Bolivia]].
 
Quankam ol jacas proxim [[Equatoro]], Peru ne havas klimato nur [[equatorala klimato|equatorala]], pro l'influi da [[Andi]] e [[Humbolt-aquofluo]], qui multe variigas la [[klimato]]. La litoro havas moderema [[temperaturo|temperaturi]], poka [[pluvo|pluvi]] e granda humideso. En la Andina regiono, la pluvo esas intensa dum somero, e la temperaturi e humideso diminutas ye granda altitudi. En la regiono di junglo la pluvi esas intensa e la temperaturi esas alta, ecepte en la sudo, qua havas kolda vintri<ref>Instituto de Estudios Histórico-Marítimos del Perú, ''El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico'', pp. 26-27.</ref>.
Lineo 73:
La Peruan [[ekonomio]] kreskis mezvalore 6.4 omnayare depos [[2002]] e mantenas preske stabila [[kurso di kambio]] e basa [[inflaciono]]<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pe.html CIA - The World Factbook] Peru</ref>. Tamen, segun informo de [[2010]] cirkume 31.3% di lua habitantaro esas povra, inkluzite 9.8% extreme povra.
 
Servadi justifikas 53% de [[KLPTNP]], sequita de la [[industrio]] (22%), extraktal aktivesi (15%) ed [[imposto|imposti]] (9.7%)<ref>{{cite web|url= http://www.bcrp.gob.pe/publicaciones/memoria-anual/memoria-2006.html|author=Banco Central de Reserva|title= Memoria 2006| pages= 204|accessdate = 2727ma di decembro 2010}}</ref>. [[Minado]], [[agrokultivo]], [[peskado]] ed edukado esas la precipua [[Ekonomiko|ekonomiala]] agadi di Peru. [[Callao]] esas la precipua [[portuo]] di la lando.
 
=== Demografio ===
Lineo 79:
Kun 29.5 milion habitanti, Peru havas la 4ma maxim granda habitantaro di [[Sud-Amerika]]. Granda parto di lua habitantaro koncentras su en la [[provinco di Lima]] ed en [[Callao]]. Cirkume 32% esas [[indijeno|indijeni]], 47% esas mestici, 18.5% esas blanka (precipue de [[Hispania|Hispana]] origino), 2% esas nigra e 0.5% decendas de Est-Aziani<ref>[http://internacional.universia.net/latinoamerica/datos-paises/peru/poblacion.htm POBLACION-DE-PERU] http://internacional.universia.net</ref>.
 
Segun la [[konstituco]] adoptita en [[1993]], l'oficala lingui di Peru esas la [[HispanianaHispana linguo|Hispana]], parolata da plu kam 83% di lua habitantaro, ed Amerindiana lingui (precipue [[Quechua-linguo|Quechua]] ed [[Aymara linguo|Aymara]]).
 
Segun [[demografiala kontado]] en [[2007]] 81.3% dil adulta habitantaro (evanta plu kam 12 yari) deklaris su kom [[katolikismo|katoliki]], 12.5% esis evangeliala, 3.3% esis de altra religii, e 2.9% deklaris ne havar religio<ref>Instituto Nacional de Estadística e Informática, ''Perfil sociodemográfico del Perú'', p. 132</ref>.
Lineo 100:
=== Extera ligili ===
{{commonscat|Peru}}
* (es) [http://www.peru.gob.pw Gobierno del Perú.] Guvernoguvernerio di Peru.
* (es) [http://www.larepublica.com.pe Diario La República] Jurnalo di Peru.