Mexikia: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Nula rezumo di redakto
korektigi/modifiki/aktualigi
Lineo 5:
| Blazono = Coat of arms of Mexico.svg
| Imajo_mapo = LocationMexico.svg
| Chefurbo = [[México]]
| Lojanti_chefurboHabitanti_chefurbo = {{formatnum:8605239}} ([[2000]])
| Precipua_urbo = [[México]]
| Oficala_lingui = Ne havas. [[Hispana linguo|Hispana]] esas ''de facto''.
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo dipri prezidanti di Mexikia
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[Andrés Manuel López Obrador]]
Lineo 16:
| Rango_surfaco = 15
| Surfaco_aquo = 2,5
| Habitanti = {{formatnum:111211789123982528}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mx.html CIA ''The World Factbook'']</ref>
| Rango_lojanti = 11
| Yaro = 20082018
| Denseso di habitantaro = 5557
| Reto_kodoReto_kodexo = .mx
| Nomo_himno = ''Himno Nacional Mexicano''
| Pekunio = [[Peso di Mexikia]]
| Religii = [[kristanismo]]
}}
'''Mexikia''' (México), oficale l''Estados''Unionita UnidosStati MexicanosMexikiana''' (Unionita''Estados MexikianaUnidos StatiMexicanos''), jacasesas lando jacanta en [[Nord-Amerika]]. LuaLu vicinahavas landikom esasvicini [[Usa]] adnordenorde e [[Guatemala]] e [[Belize]] adsudesude. AdesteEste jacas [[Karibiana Maro]], parto dil Oceano Atlantiko, ede adwesteweste jacas l'[[Oceano]] [[Pacifiko]].
 
'''Bazala fakti pri Mexikia'''
=== Historio ===
{{PA|Historio di Mexikia}}
La maxim anciena homala restaji de populi trovita en Mexikia evas de 21,.000 yari ante [[Kristo]]. La vorto ''Mēxihco'' havasoriginas origino ende la [[linguo Nahuatl]], e nomizis la centro di l'[[imperio Azteka]], notenome la regiono dil Valo di Mexikia, ed anke nomizis lua populo, ''Mexiki''.
 
En [[1519]] [[Hernán Cortés]] arivis en la regiono di nuna [[Cozumel]], enan la litoro di Mexikia. Ilu vinkis [[Aztekipopulo Azteka|Azteka]]mperiestro imperiestro [[Moctezuma la 2ma]] e konquestis Mexikia en [[1521]]. Pos la konquesto di [[Tenochtitlán]], Hispania establisis la [[Vicerejio di Nova Hispania]].
 
[[Arkivo:Political divisions of Mexico 1821 (location map scheme).svg|left|180px|thumb|Mexikia, pos lua nedependo de Hispania.]]
Mexikia divenis nedependanta de [[Hispania]] ye la [[27ma di septembro]] [[1821]]. [[Agustín de Iturbide]] quik proklamis su imperiestro di la lando, e guvernis til la [[19ma di marto]] [[1823]] kande revolto establisis l'Unionita Stati di Mexikia. En [[1824]] lando adoptis nova [[konstituco]] e divenis [[republiko]]. [[Guadalupe Victoria]] divenis lua unesma prezidanto.
 
En [[1836]] generalo [[Antonio López de Santa Anna]], [[diktatoreso|diktatoro]] di lando 2 foyi, aprobis 7 legi (''siete leyes'') e suspensis la konstituco di 1824. Konseque, [[interna milito]] komencis, e kelka regioni deklaris nedependo: la [[Republiko di Texas]], [[Republiko di Río Grande|Río Grande]] ed [[Republiko di Yukatan|Yukatan]]. [[Texas]] sucesis en obtenar nedependo, ed esis anexita da [[Usa]] pose. La frontierala disputo pri frontieri rezultis en la [[Mexikia-Usana milito]], qua komencis en [[1846]] e duris dum du yari. La milito finis kun l'adopto di [[Traktato di Guadalupe-Hidalgo]], qua koaktis Mexikia a donar preske la duimo di lua teritorio ad Usa.
 
[[Arkivo:Edouard Manet 022.jpg|thumb|left|150px|Fusilagado di Maximilian la 1ma (piktadopikturo da [[Édouard Manet]].]]
En [[1857]] Mexikia adoptis nova [[konstituco]] kequa establisis laika stato. Ye la [[18ma di decembro]] [[1857]] [[Benito Juárez]] asumis la prezidanteso, e konfrontis konservema grupi. Juárez fugis de [[Guanajuato]] tra l'urbi di [[Guadalajara]], Colima, e pospose Manzanillo, por eskapar de la konservemi. PorPro ke Mexikia suspensis pago di extera debi kun [[Francia]], [[Unionita Rejio]] e [[Hispania]], en [[1861]] [[Napoléon la 3ma]] sendis [[Franca expediciono en Mexikia|expediciono kequa establisis noveriestablisis la monarkio]]. ArkidukoL'arkiduko [[Maximilian la 1ma di Mexikia|Maximilian la 1ma]] guvernis de la [[10ma di aprilo]] [[1864]] til revokesar dake Juárez revokis lu kun la helpo di [[Usa]]na e [[Prusia]]na, en [[1867]]. Maximilian la 1ma fusilagesis ye la [[19ma di junio]] [[1867]].
 
Juárez duris en la prezidanteso ti [[1872]]. Lua lasta yari en povo receviskritikesis fortaforte kritiki de ladal liberali.<ref>González y González, Luis (2009) ''"El liberalismo triunfante"'', en Daniel Cosío Villegas et al., Historia general de México, pp. 633-705, El Colegio de México, México</ref> Pos lua morto, [[Sebastián Lerdo de Tejada]] asumis la prezidanteso, e pos rebeleso en [[1876]], [[Porfirio Díaz]] asumis povo. Ilu komandis direte o nedirete la guvernerio dum 35 yari til [[1911]], kande ililu renuncis kom rezulto di [[Mexikiana revoluciono]].
 
{{PA|Mexikiana revoluciono}}
La revoluciono komencis kom populala revolto kontre l'elektala fraudo, qua permisis Porfirio Díaz rielektesar por la 5ma foyo5-foye. Díaz renuncis e [[Francisco I. Madero]] elektesis prezidanto, ma revokesirevokesis ed asasinesis du yari pose. GeneraloLa generalo [[Victoriano Huerta]] asumis povo, ma la revoluciono rikomencis, komandita da, inter altraaltri, [[Pancho Villa]] ed [[Emiliano Zapata]]. Un 3maAltra forcogrupo, komandita dal generalo [[Venustiano Carranza]] sucesis finigar l'interna milito, e modifikis la konstituco di 1857 por adicionar modifikuri qui atencis la revendiki de la revolucioneri. To rezultis la Mexikiana konstituco di 1917, uzata til nun.
 
On kalkulas ke {{formatnum:900000}} personi, de 15 lore milion habitanti, mortis dum la revoluciono. Carranza mortigesis en [[1920]]. Lua sucedanto esis altra heroo de la revoluciono, [[Álvaro Obregón]], pose sucedita da [[Plutarco Elías Calles]]. Obregón rielektesis en [[1928]], ma ocidesis ante asumar povo. Calles fondis la Nacionala Revolucionala Partiso (''Partido Revolucionario Nacional'', PNR), pose rinomizita ''Partido Revolucionario Institucional'' (PRI), qua guvernis Mexikia dum longa periodo.
Lineo 67:
 
=== Demografio ===
Mexikia esas la maxim populoza lando dil mondo qua parolas [[HispanianaHispana linguo|Hispana]]<ref>[http://www.todaytranslations.com/index.asp-Q-Page-E-Spanish-Language-History--13053095 "Spanish Language History" - Today Translations]</ref>. La kresko dil habitantaro falis de 3,5% omnayare en [[1965]] til 0,99% omnayare en [[2005]]. Preske 75% de la habitantaro vivas en urbi.
 
[[Katolikismo]] esas [[religio]] por 82,7% de lua habitanti. Altra kristani esas 9,7%.
Lineo 74:
[[Arkivo:Juan_Ruiz_de_Alarcon.jpg|thumb|200px|[[Juan Ruiz de Alarcón]]]]
[[Arkivo:Octavio_Paz_-_1988_Malmö.jpg|thumb|left|200px|[[Octavio Paz]]]]
Mexikia ne havas oficala linguo en lua konstituco ma lando havas la maxim granda habitantaro qua parolas [[HispanianaHispana linguo|HispanianaHispana]]. Cirkum 5,4% de lua habitanti parolas indijena lingui - la precipua esas [[Nahuatl linguo|Nahuatl]], kun 1,45 milion parolanti.
 
Mexikiana [[literaturo]] komencis ante HispanianaHispana konquesto. Dum koloniala periodo, la precipua skriptisti esis [[Juan Ruiz de Alarcón]], [[Carlos de Sigüenza y Góngora]] e [[Juana Inés de la Cruz]]. Kelka importanta modern autori esas [[Alfonso Reyes]], [[José Joaquín Fernández de Lizardi]], [[Ignacio Manuel Altamirano]], [[Juan Rulfo]], [[Octavio Paz]], [[Carlos Fuentes]], ed altra. Octavio Paz ganis la [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-premio pri Literaturo]] en [[1990]].
 
[[Pikto]] esas un ek la maxim anciena arti en Mexikia. La maxim anciena pikturi en kaverni evas de 7,500 yari ante nun, e trovesis en [[Basa Kalifornia]]. Notora exemplo di anciena [[populo Maya|Maya]]- pikturi esas la murala pikturi de Bonampak e [[Teotihuacan]]. Pos l'arivo di [[Hispania]]ni, artisti quale Rodrigo de Cifuentes, la familio Echave o [[Cristóbal de Villalpando]] aparis, e komencis mixar religiala elementi e la tekniki di pikto de [[baroko]] a lokala kulturo. Dum la [[20ma yarcento]], Mexikian artisti quale [[David Alfaro Siqueiros]], [[José Clemente Orozco]], [[Joaquín Clausell]], [[Frida Kahlo]] e [[Diego Rivera]] divenis mondale notora.
 
[[Arkivo:ThaliaSodi_cropped.jpg|thumb|left|200px|[[Thalía]]]]
Tradicionala [[muziko]] inkluzas [[mariachi]], ''banda'', ''norteño'', ''ranchero'' e ''corridos''. Moderna muzikala stili, prizata notenome por la yunaro, esas [[rock]] e pop. KelkaExemple populalapri populara Mexikiana kantisti, konocata en tota mondo, esas [[Thalía]], [[Luis Miguel]], Alejandro Fernández e [[Paulina Rubio]].
 
Mexikiana [[cinemo]] esas un ek la maxim importanta de [[Latin-Amerika]]. L'unesma filmi montresis en lando ja en 1896. En 1898 komencis cinematografar en Mexikia. L'Ora epoko por Mexikiana cinemo eventis de 1936 til 1959, kande nomi quale la filmifisti [[Fernando de Fuentes]] e [[Luis Buñuel]], e l'aktori [[Dolores del Río]], [[María Félix]], [[Pedro Armendáriz]], la komediisto [[Cantinflas]], e l'[[Arjentinia]] aktorino qua verkis en Mexikia [[Libertad Lamarque]] divenis mondale notora. Nune [[Salma Hayek]] esas un de la precipua aktorini di [[Hollywood]].
 
[[Arkivo:Ballet Folklórico de México (1970) - 001.jpg|thumb|220px|Mexikiana Folklorala Baleto, 1970.]]
La [[folkloro|folklorala]] [[danso]] mixas elementi de indijena, Hispana ed Afrikana kulturo. Indijena dansi preske desaparis kun la koloniigo, ma kelk elementi de lua dansi transvivis e modifikis la dansi adportita de Hispania. Tradicionala dansi transvivis e lua prezervo stimulesis posPos la nedependonedependantesko e specaleprecipue pos la Mexikiana revoluciono, en esforco por prezervar la nacional identeso.
 
=== Referi ===