Latinida linguo: Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
Katxis (diskutez | kontributadi)
kelka korektigi/modifiki. Se vu konocas bone la temo, vua helpo esos bonvenonta!
Lineo 29:
| colspan=2 style="text-align: center; padding-bottom: 0.5em;" |Videz anke: [[Linguaro]]
|}
La '''Latinida lingui''' esas omna lingui qui originis de la [[Latina linguo|Latina]], do l'ordinara formo, konstrastante kun lo klasika e literala, en la anciena teritorii de westa Roman imperio qui ne konquestesis dal Mohamedani, qualeexemple nord-[[Afrika]]. Ol formacas subgrupo en la [[Italika linguaro]], brancho di l'[[Indo-Europana linguaro]]. La diciplino qua studias Latinida lingui esas [[Latinida filologio]]. Ca lingui parolesas en teritorio konocata kom [[Romania]], qua nunenun okupas precipue la sudo di Europa, ma anke [[Rumania]].
 
Latinida lingui developis del [[Latina linguo]] inter la 6ma e la 9ma yarcenti. Nune,Nun li havas plu kam 800 milion nativa parolanti, precipuenome en Europa ed Amerika, ed anke havas granda numeronombro di ne-nativa parolanti e granda uzo kom helpolinguo. Pro la desfacileso porpri distingar inter linguo e dialekto, l'exakta nombro di Latinida lingui nune parolata ne konocesas, ma la standardstandarda akontikontado nombrasindikas 25 (quankam la nombro esas plu granda).
 
La kin precipua Latinida lingui esas, segun la nombroquanto di parolanti: Hispana (387 milioni), Portugalana (204 milioni), Franca (74 milioni), l'Italiana (59 milioni) e la Rumaniana (24 milioni). Multa di ta lingui havas plu kam ne-nativa parolanti, note la Franca, tre uzata en Ocidental Afrika.
 
Artikli remplasas deklini.
Lineo 40:
[[Arkivo:Romance 20c en.png|right|350px|thumb|Loko di Romania, la teritorii ube Latinida lingui en Europa parolesas.]]
 
La Latinida lingui evolucionis exde la Latina linguo. PostPos la falitafalio dedi la RomanRomani imperio, laLatina latinolinguo, divastigitaparolata en grandavasta teritorii d'di Europa, dividisdividesis en multa lingui, qualeexemple la Hispana o l'Italiana.
 
La teritorio ube ca lingui parolesas nominesas Romania.
Lineo 51:
# poka pose [[800]]: lua existi esas agnoskar ([[Tours-sinodo]]) e ye 842 unesma texto en protofranca, Strasbourg-juri.
 
==== EkDe la klasika Latina a la vulgara Latina ====
Tra longa procesoprocedo qua komencis longatempe ante nun ed en diferanta epoki segun la regiono (precipue pos la 4ma yarcento, e duris til la 10ma yarcento), dil renkontro tra la Latina difuzita da la Romani en politikala, kulturala ed etnala nivelo (to esas, la rezulto dil migrado dildi koloniistikolonieri diqui linguaparolis la Latina o latinigita lingui) kun la diversa lingui uzita perdal populacionihabitanti dildi la RomanRomana imperio, precipuenome en lua ocidentala parto, developesis to quo esos la lingui qui esos denifita kom Latinida.
 
Komence la Latina linguo parolita da la Romana funcioneri, dal soldati e dal komercisti qui vivis en certa provinco, recevis influi de la lingui (precipue la Kelta lingui) parolita en la regiono dal ndijena habitantaro. Latina parolita per ta Romani, sive de regionala perspektivo (to esas, dil provinco di origino, sive ne-evitabla diferenci di acento e vorti, derivita dil procesoprocedo di latinigado plu o min intensa di ta provinco) kam de kulturala perspektivo (la soldati ne parolis kulta linguo kom la funcionari dil stato). Tala kontamino ne esis decisiva nam l’Imperio restis unionita kom politikala uniono pro la granda kulturala influo pro la granda kulturala influo: la pruvo esas la transvivo di poka Keltida vorti en la Latinida lingui.
 
La genezo-proceso di la nova lingui komencis acelerar forte en omna kazi kun la falo dil Imperio e la masiva enmigro di populi qui parolis Germana lingui en kurta periodo di tempo. Pos diversa invadi en multa regioni dil anciena imperio, l'existanta equilibro rasala e linguala modifikesis, pro l'anciena populi qui parolis Latina ekmigris vers altra regioni, dum ke la regiono koloniigesis da altra populi, exemple en Britannia, ube la habitanti (militisti, oficisti) qui parolis Latina abandonis la regiono dum la 5ma yarcento por kombatar invadi en altra regioni dil imperio, qualeexemple Gallia ed Italia.
 
==== EkDe ''De Vulgari Eloquentia'' til hodienun ====
 
L'unesma teorika dokumento dedicita al Latinida lingui, skribita en Latino, esas "[[De Vulgari Eloquentia]]" (l'eloquenteso dil vulgaro), da [[Dante]] (13ma yarcento), ube aperas la diferenceso en ''lingua d' ''oïl'' e ''lingua d' ''oc'' ed anke linguo dil ''si'' (Italo-Latinida) referencanta al formo dil parolo 'yes' en plura Latinida lingui.
Lineo 64:
Nune la maxim parolata Latinida linguo esas la Hispana, pose la Franca e la Portugalana e pose l'Italiana e la Rumaniana.
 
La Latina influis multe l'Angla, e cirkume 60% de la vortaro di Angla originis de la Latina ed anke kontributis por la naskokreado di multmulta auxiliara lingui, qualeexemple [[Interlingua]].
 
=== Interna historio ===
====Fonetikala chanji ====
===== ordinare =====
En antiqua Roma ol havas diglosio: Latina di literala texti o ''sermo urbanus'' trovis stagnata per gramatiko. Do, omnadia linguo ne esis klasika Latina ma diferanta forma quankam proxima, en divelopada procesoprocedo plu libera, ''sermo plebeius''. Ica linguo esis omnadiala por la populo, la komercisti e la soldati e oni povas identifigar lo kam vulgara latino.
 
Inter la texti qui censuris le formi judikita kom dekadanta ed eroroza, on mustas remarkar l'"Appendiz Probi", kompilado di ofta "erori" kompilita da Probus qua datas dil 3ma yarcento. Ta formi, e no lia equivalanta en Klasika Latina, qua trovas e l'origino dil vorti uzati en la Latinida lingui. Hike ni skribas kelka exempli da Probus (segun la modelo A ne B, "[dicez] A, ne B"), klasifikata segun la tipo di finetikla evoluado ed akompanita da komentari qui permesas signalar precipa diferenci inter Klasikala e Vulgara Latina. Ol nes esas posibla esar exhaustanta en ta materio ed inkluzar omna diferenci inter amba Latini, ma l'''Appendix Probi'' povas konstitucar introduko pri la temo:
Lineo 77:
 
:'''2. ''vínea non vinia'', ''solea non solia'', ''lancea non lancia'', etc.'''
:On vidas en ica frazo ke en Vulgara Latina di /e/ breva ante voaklo tornas en semikonsonanto /j/ (inicialo di "yod"); fenomeno nomizita "konsonantado" e konsistas, pose konsonanto, en la palatizado; ta konsonanti palatalizata (qui povas venar ek altra fonti), esas grava en evoluo di Latina lingui pro deficito ke la Latina havis di palatala soni, desequilibro qua al fino originis transformado di granda parto dil primitiva konsonati dil Latino, per ta elemento palatala nomesitanomizita "yod". Ta transformado explikas pro quo obtenas, exemple, ''vinya'' en la Kataluniana ("viteyo") (kon /nj/, skribita en Latinida lingui kun nesama grafii: la digrafo ''ny'' en la Kataluniana, ''gn'' en la Franca ed Italiana, ''ñ'' en la Hispana ed en la Galisiana, ''nh'' en la Portugala ed en l'Okcitana e.c.).
 
:'''3. ''auris non oricla''.'''
Lineo 317:
 
== Kauzi dil diverseso dil Latinida lingui ==
Naturala fonetikala evoluciono dil lingui, a qua la Latina nature ne likis, explikas en lua majoritato la grava diferenci inter kelka Latinida lingui, A ta procesoprocedo anke adjuntas lexikala diverseso di quo nominesas Vulgara Latina: la grandeso di Roman imperio e absenso di literaturala e gramatikala normo rezultis en lokala linguo ne fixita. Tale singl areo di l'Impero uzis partikulara Vulgara Latino kom ja ante videsis, linguo preferinta dicar "casa" (en la Hispana, la Kataluniana, l'Italiana, la Portugalana e la Rumaniana) ed altra linguo preferinta la termo "mansio" (kom la Francia ''maison''). A ta du kauzi adjuntesas presenso di substrakti: lingui parolita komence en un areo e tegita di altra, lasanta kelka traiti en vortaro ed en gramatiko o en pronuncio en la linguo qua arivis. Tale, Galliana substrakto en la Franca lasis 180 vorti ed esas l'origino dil chanjo ek la Latina /u/ al Francia /y/.
 
Naturale, l'influo de Galliana ne restriktesis a [[Franca linguo|Franca]], [[Portugalana linguo|Portugalana]] o la dialekti de la nordo di Italia, exemple, prenas anke kelka termini. Egale ula ciencisti konsideras ke lingui qui servis di substrakto per ula Ibero-Latinida lingui esis la Baskiana o la Baskiano-Iberiana. La Baskiana eble aportis la chanjo di /f/ a /h/ en komenco di vorti en la Hispana e la Gaskoniana (Latine ''farina'' donacis ''harina'' en la Hispania ed ''haria'' en la Gaskoniana) ed vorti kom ''izquierda'' en la Hispana o ''esquerra'' en la Kataluniana (''ezker'' en la Baskiana). Altra subtrakti dil Latina en Katalunia esas la Kelta, di Indo-Europana tipo, ne kom la Baskiana.
Lineo 327:
La Franca e l'Okcitana havas multa vorti ek Germana lingui. Anke la Kataluniana e la Hispana havas Germana vorti ek la Gotiana en la kazo di ambi, ed anke ek la Franka en la kazo dil Kataluniana.
 
En la Hispana la superstrakto plu grava esas l'Arabiana: ek ta linguo provenasdevenas 4000 paroli, inter li toponimi ed kompozata vorti. La maxim importanta karakteristiko esas la manteno quasi sistematikala di Arabian artiklo en la parolo, quankam en altra Latinida lingui qui prenis la sama parolo perdis lo. Tale eventas kun la Hispana vorto ''algodón'', ''cotó'' en la Kataluniana ed ''coton'' en l'Okcitana, qua provenasdevenas el l'Arabiana ''al quṭun''.
 
Fine, la Rumana prenis la vokativo dil Slava lingui, ula vorti ed procesiprocedi di palatalizado nesama en altra Latinida lingui.
 
On povas donacar hike la rezulti di studio da M. Pei ye 1949, quon komparas grado di evoluciono di plura lingui rispekto al matrala linguo; por la maxim importanta Latinida lingui, si nun konsideresasjudikesas kom tonikala vokali, obtenas, rispekto al Latina, ta koeficenti di evoluciono:
 
* [[Sardiniana linguo|Sardiniana]]: 8 %;