Sao Paulo (stato): Diferi inter la revizi

Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
mNula rezumo di redakto
Edisudo (diskutez | kontributadi)
mNula rezumo di redakto
Lineo 20:
 
 
Kun plu kam 44 milion habitanti<ref name=IBGE/>, qui reprezentas 22% de tota habitantaro di Brazilia, ol esas la maxim populoza stato di Brazilia. La habitantaro dil stato rezultas de la mixo inter [[Italia]]ni, [[Portugal]]ani, [[indijeno|indijeni]], [[Afrika]]ni e personi qui venis de altra regioni di la lando. Altra enmiganti, exemple [[Hispania|Hispani]], [[Araba|Arabi]], [[Japonia]]ni, [[Germania|Germani]], [[Korea]]ni e [[Chinia]]ni anke kontributis por la kompozuro di la lokala habitantaro.
 
== Historio ==
[[Arkivo:Benedito Calixto de Jesus - Fundação de São Vicente, Acervo do Museu Paulista da USP.jpg|thumb|left|250px|"Fondado di la vilajo [[São Vicente, São Paulo|São Vicente]]".]]
L'unesma habitanti dil stato esis [[indijeno|indijeni]] de diversa etnii, qui habitis la regiono de cirkume 12.000 yari aK.<ref>{{cite web|url = http://pt.scribd.com/doc/35430825/Os-povos-Guarani-na-regiao-de-Indaiatuba |title=Os povos Guarani na região de Indaitatuba|publisher= ''Scribd.''|language={{pt}}|accessdate= 17ma di mayo 2013}}</ref> L'unesma [[Portugal]]ano qua habitis la regiono esis João Ramalho, transvivinto de naufrajo qua eventis posible en [[1510]]. Kande [[Martim Afonso de Sousa]] fondis [[São Vicente, São Paulo|São Vicente]] an la litoro en [[1532]], ilu trovis Ramalho, qua vivis en la regiono e ja mariajabis su kun indijenino. En [[1553]] João Ramalho klimis la platajo di Serra do Mar e fondis la nuna urbo [[Santo André]].
 
LaEn la sequanta yaro, ye la [[25ma di januaro]] [[1554]], [[jezuito|jezuiti]] [[Manuel da Nóbrega]] e [[José de Anchieta]] fondis la nuna urbo [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]]. En [[1600]] l'urbeto havis cirkume {{formatnum:1500}} habitanti e 150 domi. Poka vari produktesis ibe. La habitantaro di Brazilia koncentresis en [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nord-estala regiono]], ube produktesis [[sukro]]. Pro la manko di vivomoyeni, la habitanti di Sao Paulo komencis explorar nova teritorii sude e weste, por kaptar indijeni pore [[sklaveso|sklavigar]] li. La exploreri, organizita en grupi nomizita ''bandeiras'', divenis konocitakonocata per la nomokom ''bandeirantes'', e helpis expansar la frontieri di la Portugalana kolonio en Sud-Amerika. Li anke deskovris [[oro]] e [[diamanto]] en kelka regioni di nuna [[Minas Gerais]].
 
[[Arkivo:Estrada_de_Ferro_Santos-São_Paulo,_1870.jpg|thumb|250px|Ferovoyo Santos-Jundiaí, 1870.]]
[[Arkivo:Imigrantes no pátio central da Hospedaria dos Imigrantes de São Paulo.jpg|left|thumb|250px|Europana enmigranti en l'urbo Sao Paulo, 1890.]]
Ye la [[7ma di septembro]] [[1822]] la nedependo di Brazilia proklamesis en [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]] dal lorelora [[Pedro la 1ma di Brazilia e la 4ma di Portugal|princulo Pedro]], filiulo dedi [[João la 6ma di Portugal]], qua pose divenis l'imperiestro Pedro la 1ma di Brazilia. Tamen, la habitantaro di la provinco Sao Paulo - nunenuna stato, samnomesamnoma - restis mikra til la duimo di la [[19ma yarcento]], kande l'augmento dil kultivado di [[kafeo]] e l'inauguro en 1867 dil unesma [[ferovoyo]], ''Sao Paulo Railway'', qua konektisligis [[Santos (Sao Paulo)|Santos]] enan la litoro kun [[Jundiaí]], stimulis l'arivo di l'unesma [[Europa]]na enmigranti, notenome [[Italia]]ni, ma anke [[Portugal]]ani, [[Hispania|Hispani]], ed altri.
 
[[Arkivo:Bolsa_do_Café_de_Santos-_Seus_vitrais.JPG|thumb|250px|L'anciena Borso dil Kafeo, en Santos.]]
Pos la proklamo di la [[republiko]] en [[1889]] la lorelora provinco Sao Paulo, richa pro luasua plantacerii di kafeo, divenis stato. Pos la guvernistesi di [[Deodoro da Fonseca]] e [[Floriano Peixoto]], du militistala prezidanti naskinta an la Nord-estala regiono, Brazilia guvernesis de [[1894]] til [[1930]] da civila prezidanti, sive naskinta en Sao Paulo, sive en [[Minas Gerais]], qui ja esis la du maxim richa stati dedi la lando. Ta alterno surnomizesis "politiko kafeo-kun-lakto-politiko" (''política café com leite''), pro ke la precipua ekonomial agadi deda Sao Paulo e Minas Gerais esiresis, rispektive, la produktado di kafeo e l'edukado di bovi.
 
[[Arkivo:Estação da Luz 2012.jpg|thumb|250px|left|Staciono ''Luz'', de la [[ferovoyo]] ''Sao Paulo Railway''.]]
Lineo 39:
 
[[Arkivo:São Paulo (Greve de 1917).jpg|thumb|250px|Laboristi dum la striko di 1917.]]
Pos la duesma duimo dil 19ma yarcento gradope augmentis la nombro di [[fabrikerio|fabrikerii]] en la stato, kun importanta augmenti en [[1914]] pro la desfacileso por importacar fabrikadi dum l'[[unesma mondomilito]]. La prezenteso, en la industrio, di multa Italiana ed Hispana enmigranti qui havabis kontakto kun l'idei [[anarkiismo|anarkiista]] e [[socialismo|socialista]], adportis l'idei pri l'organizo di la laboristi en [[sindikato|sindikati]], e stimulis l'unesma generala striko qua revendikis plubonigo di la laborala standikondicioni. Pro la kresko ekonomiala, la [[meza klaso]] augmentis, e gradope komencis kritikar la politikala sistemo dedi la "republiko kafeo-kun-lakto-republiko", exemple l'elekti sensekretanesekreta (la personi mustis deklarar enpor quaqui li votis), la fraudi elektala o la kompro di voti, e demandis l'adopto di sekreta votado. Ye la 5ma di julio [[1924]] eventis sedicio komanditakomandata dal lietnanto Isidoro Dias Lopes, qua duris dum 23 dii, e forciskoaktis la guberniestro (lore nomizita "prezidanto dil stato") Carlos de Campos fugar de la centro dil urbo vers la quartero Penha.
 
[[Arkivo:Revolução_de_1930.jpg|thumb|250px|[[Getúlio Vargas]] e lua suporteri en Itararé, Sao Paulo.]]
[[Arkivo:Cartão Postal do MMDC.jpg|thumb|left|250px|Posto-karto pri la Revoluciono di 1932.]]
L'industriigoindustriizo itere stimulesis pos l'[[ekonomiala krizo di 1929]], pro la desfacilesi pri obtenar extera monetaro ed importacar vari, kun la diminuteso dil exportacajoexportaco di kafeo. Tamen, la meza klaso qua suportissustenis la [[revoluciono di 1930 en Brazilia|revoluciono di 1930]] komandita da [[Getúlio Vargas]] qua extingis la "politiko kafeo-kun-lakto", balde komencis demandar nova [[konstituco]] por la lando. PolitikistiAnke politikisti de Sao Paulo anke standisesis nekontentadeskontenta, ed en [[1932]] komencis revolto qua evolucionisqua tilpose divenis militarala konflikto kontre centrala guvernerio, e duris de la [[9ma di julio]] til la [[2ma di oktobro]] di ta yaro. Ta revolto, sufokita da la centrala guvernerio, divenis konocitakonocota kom ''Revolução Constitucionalista de 1932'' ("konstitucala revoluciono di 1932"). Quankam Sao Paulo perdisvinkesis en la milito, Getúlio Vargas cedis e kunvokis konstitucal asemblajo, qua promulgis nova konstituco en [[1934]].
 
[[Arkivo:Kombi Pick Up Aço.jpg|thumb|left|250px|''Kombi'' deda [[Volkswagen]], un ek l'unesma automobili fabrikita en Brazilia.]]
L'industrio dil stato duris kreskar dum la [[duesma mondomilito]] pro la desfacileso por importacar e la demando por furnisar vari a militanta landi. Dum la [[yari 1950ma]] nova industrii, exemple [[automobilala industrio]], stimulis l'enmigro di Braziliani de altra stati, notenome de [[Nord-estala regiono (Brazilia)|Nord-estala regiono]] e [[Minas Gerais]]. Ultre Sao Paulo, en l'urbi [[Santo André (São Paulo)|Santo André]], [[São Bernardo do Campo]], [[São Caetano do Sul]] e [[Diadema]] (regiono konocata kom ABCD), [[Osasco]] e [[Guarulhos]] instalesis fabrikerii qui furnisis automobilalaautomobilal a kompozanti, exemple vento-shildiparabrizi, [[amortisilo|amortisili]], [[roto|roti]], edc. En [[1960]] la habitantaro di Sao Paulo ja superabissuperirabis [[Rio de Janeiro (urbo)|Rio de Janeiro]] e l'urbo divenabis la maxim populoza dedi Brazilia. Kun lua vicina urbi formacesis la Metropolala Regiono di Sao Paulo.
 
[[Arkivo:Entrada Unicamp 2.jpg|thumb|220px|L'Universitato di Campinas, UNICAMP.]]
De la [[yari 1960ma]] til la [[yari 1970ma]] guberniestri dil stato inauguris substrukturi forefor la chef-urbo, exemple nova chosei, [[aquobarilo|aquobarili]] por furnisar [[elektro]], e l'[[universitato]] di [[Campinas]] (UNICAMP, qua fondesis en [[1966]]), por stimular la developo di regioni stagnitastagnanta pos la krulo dil ekonomio kafeala. De la fino di la [[yari 1970ma]] til la [[yari 1980ma]] l'expanseso di la plantacerii di [[sukrokano]] por produktar [[alkoholo]] uzata kom [[fuelo]] adportis nova richeso a multa regioni. Altra urbi, exemple [[Campinas]], [[Ribeirão Preto]], [[São Carlos]], [[Sorocaba]], [[São José dos Campos]], [[São José do Rio Preto]] e [[Taubaté]] rapide industrialigesis e divenis prospera.
 
Nun la stato havas tri metropolala regioni: la [[metropolala regiono]] di Sao Paulo (konsistanta ek lua chef-urbo e 38 plusa urbi), la metropolala regiono di Campinas, e la metropolala regiono di la litoro (konsistanta ek Santos e lua vicina urbi).
Lineo 55:
== Politiko ==
[[Arkivo:Palácio dos Bandeirantes.jpg|thumb|left|250px|''Palácio dos Bandeirantes'', sideyo dil guvernerio dil Stato.]]
[[Arkivo:Assemb.JPG|thumb|250px|''Palácio 9 de Julho'', sideyo di la legifalalegifera povo dil stato.]]
Quale l'altra stati di Brazilia, la guberniestro esas la chefo dil [[exekutiva povo]] di la stato. Ilu elektesas per direta votado dal populo por 4-yara periodo, e povas rielektesar unfoye por la sequanta periodo. La sideyo di la guvernerio dil stato esas la Palaco ''Bandeirantes''.
 
La lokala [[legifala povo]] havas unika chambro, quale l'altra Braziliana stati. Ol havas 94 deputati, qui elektesas dal populo por 4 yari. Lua sideyo esas la Palaco ''9 de Julho''. La stato havas 3 senatani e 70 federala deputati en la Nacionala Kongreso di Brazilia.
 
La [[judiciala povo]] dil stato kompozesas ek lokala judiciisti ed ek apelo-korto por judiciar kazi en duesma instanco. Singla judiciisto deldil apelo-korto recevas la titulo ''desembargador''.
 
Segun la Supra Elektala Tribunalo (TSE) di Brazilia, en 2013 la stato havis {{formatnum:31518809}} elekteri enrejistrita. To esas 22% de omna personi kun voto-yuro pri votar en Brazilia.<ref>{{cite web|url=http://www.tse.jus.br/eleicoes/estatisticas/consulta-quantitativo |title=Consulta Quantitativo |date=12ma di aprilo 2013 |author=Tribunal Superior Eleitoral (TSE) |accessdate=23ma di decembro 2013}}</ref>
 
== Geografio ==
[[Arkivo:Pedra_da_Mina.jpg|thumb|250px|''Pedra da Mina'', la maxim alta monto dilen la stato.]]
[[Arkivo:Rio_Tietê_Barra_Bonita_150606_REFON.jpg|left|thumb|250px|Fluvio Tietê, proxim Barra Bonita.]]
Sao Paulo esas la 13ma maxim granda stato deen Brazilia e la 2ma maxima granda deen la [[Sud-estala regiono (Brazilia)|Sud-estala regiono]] segun la surfaco totala. Preske 85% de lua surfaco jacas inter 300 e 900 metri di [[altitudo]]. La maxim alta monto didil stato esas Pedra da Mina, kun 2.798,4 metri di altitudo.
 
Lua [[klimato]] esas [[tropikala klimato|tropikalotropikala]] e [[subtropikala klimato|subtropikala]], kun influi dil [[altitudo]]. En l'urbo [[Campos do Jordão]] (jacantejacanta a 1.600 metri di altitudo) la [[temperaturo|temperaturi]] povas falar infresub 0&nbsp;°C dum kelka kolda dii dil [[vintro]].
 
Lua fluvii apartenas a 3 hidrografiala baseni. La precipua esas lata dil [[fluvio Paraná]], qua formacas la naturala frontiero inter la stato Sao Paulo e [[Mato Grosso do Sul]] e recevas l'aqui de diversa altra fluvii. Fluvio Grande naskas en [[Minas Gerais]] e pos formacar la frontiero inter Minas Gerais e São Paulo, ol debushas an Paraná. [[Fluvio Tietê]], longa de 1.136 km, esas la maxim extensalonga fluvio qua naskas e fluas komplete en la teritorio dil stato. Altra importanta fluvio esas Paranapanema, qua naskas en Sao Paulo e formacas la naturala frontiero inter Sao Paulo e la stato [[Paraná (stato)|Paraná]]. L'altra du hidrografiala regioni esas la nomizita "regiono hidrografiala dil sud-westal Atlantiko" (lua precipua fluvio esas [[Paraíba do Sul]]) e la "regiono hidrografiala dildi sudal Atlantiko sudo" (la precipua fluvio esas Ribeira de Iguape).
 
=== Precipua urbi ===
La chef-urbo dil stato, anke nomizita [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]], esas la maxim populizitapopuloza urbo deen [[Sud-Amerika]] ed un ek la maxim populizitapopuloza urbi delen la mondo.
 
{{10 maxim grand urbi
Lineo 105:
 
== Ekonomio ==
[[Arkivo:Lula e operários.jpg|thumb|250px|La refinerio di [[petrolo]] ''Replan'', dedi la kompanio Petrobras, en [[Paulínia]].]]
[[Arkivo:EMB-175-PP-XJG.jpg|thumb|260px|left|Aviono fabrikitafabrikata da [[Embraer]]. L'entraprezo havas du fabrikerii en Sao Paulo.]]
Ultre esar la maxim populoza stato di Brazilia, São Paulo havas la maxim granda quanto di [[industrio|industrii]]. Lua produktado totala konstitucas plu kam 30% de la [[Totala nacionala produkturo]] di Brazilia, ed esas la maxim granda dien la lando.
 
Lua precipua [[industrio|industrii]] esas metalifo, mashinifado, alimentinutrivi, drinkaji, stofi, kemiala produkturi, [[plastiko|plastiki]], [[automobilo|automobili]] ed [[aeroplano|aeroplani]] (la fabrikerii di [[Embraer]] en [[São José dos Campos]] e [[Gavião Peixoto]]). La precipua industriala regioni esas la Metropolala Regiono di la chef-urbo, la regiono di [[Campinas]], la valo dil [[fluvio Paraíba do Sul]] (notenome [[São José dos Campos]] e [[Taubaté]]), e la regioni di [[Ribeirão Preto]] e São Carlos.
 
[[Arkivo:Bovespa Traders.jpg|thumb|left|250px|BOVESPA, la [[borso]] di Sao Paulo.]]
[[Arkivo:Paulista Avenue night.jpg|thumb|250px|Avenuo ''Paulista'' dum la nokto.]]
Ol esas la precipua financala centro di [[Latin-Amerika]]. En [[Sao Paulo (urbo)|Sao Paulo]] jacas la sideyi di importanta banki Braziliana e stranjera kun branchifiliali en Brazilia. L'avenuo ''Paulista'' esas exemplo di ta financala centro: ibe jacas la sideyi di banki ''Itaú'' (la duesma maxim granda privata banko di Brazilia), ''Santander'' e ''Citibank'', ed anke la sideyo di FIESP, la povoza federuro dil industrii dedi la stato. BOVESPA, la [[Borso]] dil stato, esas la maxim importanta deen Latin-Amerika.
 
Quankam l'agrokultivo reprezentas pokamikra procento de lua KLP, la stato anke havas anke moderna plantacerii di [[oranjo]] e [[kafeo]] (qui esas precipue exportacata), di [[sukrokano]] (uzata por produktar [[sukro]] ed [[alkoholo]] por [[biofuelo]]), e [[kotono]]. Altra frukti, qualequala [[avokado]], [[mandarino]], [[pasifloro]], [[frago]] e [[aquomelono]], ed anke legumi kultivesas por l'interna merkato.
 
Lua kreado di [[bovo|bovaro]] anke esas un ek la maxim moderna dien Brazilia. BovaroLa bovaro kreesasedukesas precipue en [[Araçatuba]], [[Andradina]], Presidente Epitácio ed altra regioni weste deldil stato. Segun Braziliana Instituto pri Statistiko (IBGE) la stato havis en 2009 {{formatnum:11197605}} bovi, {{formatnum:380333}} [[kavalo|kavali]] {{formatnum:60572}} [[bufalo|bufali]], {{formatnum:7432}} [[asno|asni]], {{formatnum:43988}} [[Mulo|muli]] e {{formatnum:1938647}} [[Porko|porki]]<ref name="Agropecuária">{{cite web |arquivourl=http://www.webcitation.org/60Q8PhPcT|url=http://www.ibge.gov.br/estadosat/temas.php?sigla=sp&tema=pecuaria2009 |title=Pecuária 2009 |author=Cidades@ - IBGE |accessdate=13ma di mayo 2011}}</ref> LaEn samla sama yaro la stato produktis {{formatnum:1583882000}} litri dide [[lakto]] de 1.426.820 bovini, 854.890 dozeni dide [[ovo|ovi]] de [[hanino|hanini]] e 2.103.341 kilogrami dide [[mielo]].<ref name="Agropecuária"/>
 
=== Turismo ===
[[Arkivo:Ubatuba001.jpg|thumb|right|250px|Plajo en Ubatuba, an la nordala litoro.]]
Sao Paulo havas multa e diferanta [[turismo|turistala]] loki, note:
* An la litoro, la plaji deldil urbi [[Santos (Sao Paulo)|Santos]], [[São Vicente]], [[Bertioga]], [[Guarujá]], São Sebastião, [[Ilhabela]], [[Ubatuba]], Praia Grande, Mongaguá, Itanhaém, [[Peruíbe]], Iguape ed Ilha Comprida.
* Urbi kun fonti di minerala aquo, di qui kelkakelki judikesas kom medicinala: [[Águas de Lindóia]], [[Lindóia]], [[Águas da Prata]], [[Águas de São Pedro]], [[São Pedro]], [[Serra Negra]], [[Socorro]].
* Urbi notora porpro lualia moderemamilda klimato: [[Campos do Jordão]] e Santo Antônio do Pinhal.
* Nacionala od statala parki: Nacionala Parko Serra da Bocaina, Statala Parko Alto do Ribeira (PETAR), Marala Statala Parko di Santos (''Parque Estadual Marinho da Laje de Santos'', freque vizitata da plunjeri), Statala Parko Serra do Mar, Statala Parko Ilhabela, edc.
[[Arkivo:Rua 25 de março (2008).jpg|thumb|250px|La strado ''25 de Março'' en 2008.]]
* La chef-urbo didil stato havas stradi e quarteri kun [[komerco]] specaligata, exemple la komerco di vestaro e texaro en la distrikti, Pari Brás e Bom Retiro (nome en la strado ''José Paulino'') ed en la stradi ''25 de Março'' ''São Caetano'' (mariajala robi). Yen altra specaligata stradi: ''Santa Ifigênia'' (pri elektronikal equipuri, inkluzite komputeri, e lia kompozanti; l'avenuo ''Duque de Caxias'', pri kompozanti [[Automobilo|automobilala]] e [[motorciklo|motorciklala]]; la strado ''General Carneiro'', pri fantaziaji; e la strado ''Teodoro Sampaio'' an la quartero Pinheiros, pri moblaro.
 
La granda quanto di bona hoteli ank atraktas la nomizita "aferala turismo", nomeprecipue porvers la chef-urbo dil stato, ma anke porvers [[Campinas]] e pored altra urbi, enquankam minoramin quantomulte. Omnayare, eventas en São Paulo etapo dil automobilo-konkurso pri "Formulo 1", qua atraktas multa spekteri, inkluziteanke de altra stati. Dum recenta yari, freque eventas muzikala spektakli kun notora nacionala od internaciona artisti, exemple la kantisto [[Roberto Carlos Braga|Roberto Carlos]], la kantistino [[Katy Perry]] e la bando [[Pearl Jam]] en 2015, e [[Phil Collins]] en 2018.
 
== Referi ==