Bern: Diferi inter la revizi
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
kelka modifiki en la redakto |
+texto, imaji |
||
Lineo 22:
En 1983 lua historiala centro (Germane: ''Innere Stadt'') deklaresis Mondala Patrimonio dil Homaro dal [[UNESKO]]. En 2010 l'urbo konsideresis un ek la dek urbi del mondo kun maxim bona vivo-qualeso.<ref>{{cite web|title=''Quality of Living global city rankings – Mercer survey'' |publisher=Mercer.com |accessdate=26ma di oktobro 2012 |url=https://web.archive.org/web/20140502132638/http://www.mercer.com/referencecontent.htm?idContent=1173105#Top_50_cities:_Quality_of_living}}</ref>
L'oficala [[linguo]] del urbo esas la Suisa varietato di la [[Germana linguo|Germana]].
== Historio ==
[[Arkivo:Engehalbinsel_Römerbad1.jpg|thumb|left|250px|Romana balneyi en ''Engehalbinsel''.]]
L'unesma evidentaji pri homala kolonieti an la valo dil Aaare evas de [[Neolitiko]]. Tamen, l'unesma kolonieto konocata kreesis en ''Engehalbinsel'', norde de la nuna urbo. La kolonieto ''La Tène'' kreesis inter 300 aK e 200 aK, e fortifikesis dum la 2ma yarcento aK. Dum la [[Romana imperio|Romana epoko]], mikra kolonieto Galo-Romana (''vicus'') rifondesis an la sama loko.
Segun historiografio de la 14ma yarcento, l'urbo fondesis en 1191 dal familio Zähringer. En 1353 ol unionis kun altra 7 kantoni por formacar la Suisa Kunfederuro, qua lastis de 1553 til 1481. Bern invadis e konquestis la kantono Aargau en 1415, e la kantono Vaud en 1536 ed altra mikra teritorii. Do, ol divenis la maxim granda urbo-stato norde de [[Alpi]]. Dum la [[18ma yarcento]] ol inkluzis granda parto de la nuna kantono
[[Arkivo:MerianBern.jpg|thumb|250px|left|Bern en 1638.]]
L'urbo kreskis vers westo, an la limito dil peninsulo kreata dal rivero Aaare. La turmo ''Zytglogge'' esis la limito dil urbo de 1191 til 1256, kande la turmo ''Käfigturm'' divenis lua nova limito, til 1345. Pose konstruktesis la turmo ''Christoffelturm'', qua esis la limito dil urbo til 1622. Dum la [[Milito di Triadek Yari]] du nova fortifikuri konstruktesis por protekar la urbo.
▲Segun historiografio de la 14ma yarcento, l'urbo fondesis en 1191 dal familio Zähringer. En 1353 ol unionis kun altra 7 kantoni por formacar la Suisa Kunfederuro, qua lastis de 1553 til 1481. Bern invadis e konquestis la kantono Aargau en 1415, e la kantono Vaud en 1536 ed altra mikra teritorii. Do, ol divenis la maxim granda urbo-stato norde de [[Alpi]]. Dum la [[18ma yarcento]] ol inkluzis granda parto de la nuna kantono di Bern e la kantono di Vaud.
Bern invadesis da Franca trupi en 1798, dum la [[Revolucionala Militi di Francia]], kande ol perdis parto ek lua teritorii. Ol riprenis kontrolo dil alta regiono ''Oberland'' en 1802 e, pos la [[Kongreso di Wien (1814)|Kongreso di Wien]], ol donesis la kontrolo de la Franca-parolanta regiono ''Jura''. Til 1979, kande la kantono Jura kreesis, la kantono Bern esis la maxim extensa de Suisia. Tamen, parto del anciena ''Jura'' (cirkume 540 km²) restas kontrolita dal kantono Bern, e formacas un ek lua 10 administrala regioni.
▲Bern dvenis chef-urbo di [[Suisia]] en [[1848]]. Segun legendo, komto qua ne povis konceptar nomo dil urbo quan il jus fondis, trovis urso dum chasar e decidis pri 'Urs-urbo' (''Bär'' signifikas en [[Germana linguo|Germana]] 'urso').
Bern dvenis chef-urbo di la nuna federuro [[Suisia|Suisa]] en [[1848]]. Dum l'[[unesma mondomilito]] Suisia restis neutra, e kelka kongresi del Unesma Internacionalo e de la Duesma Internacionalo eventis che l'urbo.
La habitantaro di Bern kreskis de cirkume 5.000 personi dum la 15ma yarcento til cirkume 12.000 personi en 1800, 60.000 personi en 1900, e plua kam 100 mil personi dum la yari 1920ma. Dum la yari 1960ma ol atingis 165.000 habitanti, e pos ta epoko ol diminutis, til cirkume 130.000 personi en 2000. En 2017 la kalkulita habitantaro esis {{formatnum:142349}} personi, di qui {{formatnum:100000}} esis Suisi, e {{formatnum:42939}} esis stranjeri.
== Geografio ==
[[Arkivo:Aare river, Bern - panoramio.jpg|thumb|250px|left|Un ek la ponti super la
[[Arkivo:Aareschlaufe_Bern-East.svg|thumb|250px|Mapo pri Bern.]]
Bern jacas en la samnoma platajo, weste de la geografiala centro di [[Suisia]]. Komence ol konstruktesis en kolinoza [[peninsulo]] cirkondata dal
La meteorologiala staciono maxim proxima jacas en l'urbo Zollikofen, distanta cirkume 5 km de la centro di Bern. La klimato dil urbo esas temperema oceanala (''Cfb'' segun la [[klimatala klasifikuro di Köppen]]). La mezavalora [[temperaturo]] en januaro ([[vintro]]) esas -0,4°C, dum ke la temperaturo en julio ([[somero]]) esas 18,3°C. La maxim varma temperaturo enrejistrita dum recenta yari esis 37°C en 2003. Mezavalore, temperaturi super 25°C enrejistresas dum 40 dii, omnayare.
La mezavalora yarala [[
{{Panoramo|Bern panorama vom muenster.jpg|1000px|Panoramo pri Bern.}}
== Referi ==
| |||