Hungaria: Diferi inter la revizi

'''Hungaria''' esas lando jacantejacanta en central [[Europa]], an la nomizita “Karpatiana baseno”. Havantee havanta entote {{formatnum:93030}} km²,. luaLua vicina landi esas [[Slovakia]] norde, [[Ukraina]] nordeste, [[Rumania]] este, [[Serbia]] e [[Kroatia]] sude, e [[Slovenia]] ed [[Austria]] weste.

Existas poka informi pri la habitanti di Hungaria ante l'arivo dil Kelti, cirkume 450 yari aK. La populo Hungara, le ''Magyar'', (en Ido: Madyari) komencis separar su del altra Fino-Ugriana populi cirkume 800 yari aK, ma nur arivis a la regiono dum la [[5ma yarcento]]. Kelti arivis a la regiono pos cirkume 450 aK, e [[Roman imperio|Romani]] okupis ol de cirkume [[9 yari aK]] til [[430]], e kreis ibe la provinco [[Pannonia]]. Dum la 5ma yarcento lela Huni invadis la regiono ed establisis forta imperio.

Dum la [[9ma yarcento]], preciseprecize en la yaro [[895]], [[Árpád]] fondis Hungaria. Lua granda nepotuloposnepotulo [[István la 1ma di Hungaria|István]] kronizesis kom rejulo en la yaro [[1000]], uzante krono sendita de [[Roma]] dal [[papo Silvester la 2ma]]. István divenis l'unesma [[Listo pri monarki di Hungaria|rejulo]] di Hungaria.

De [[1241]] til [[1242]] la [[Mongolia|Mongoli]] invadis ed okupis Hungaria. En [[1533]] la [[rejio di Hungaria]] formacesis, sub [[Habsburgo|Habsburga]] dominacajodominaco. En [[1541]] la centro e la sudo dil rejio okupesis dal [[Otoman imperio]]. Dum la fino dil [[17ma yarcento]] la Hungari komencis ekpulsar la Otomani helpita dalda Austriani. [[Budapest|Buda]] rikonquestesis en [[1686]]. En [[1718]] l'Otomani ekpulsesis komplete.

[[Karl la 6ma, Santa Romana imperiestro]], pregis kela Hungara Dieto aprobisaprobar la “pragmatiko”, dekreto qua limitislimitizis la povo dil monarko. Quankam ol aprobesis, Karl la 6ma e sualua sucedanti guvernis Hungaria autokratale. LeLa Habsburgi agnoskesis kom reji di Hungaria.

La rejio Hungara havis poka influo che la korto en [[Wien]]<ref name=US/>. Habsburga monarki kontrolis direte Hungara financi, milital ed exteral aferi, ed imperiala trupi kontrolis lua frontieri<ref name=US>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+hu0022) ''A Country Study: Royal Hungary''] U.S. federal government</ref>. La Habsburgi ne okupis la kontoro di palateno por impedar ke la tituliero divenis multetro povoza.<ref name=US/>

Dum la regno di [[Joseph la 2ma, Santa Romana imperiestro|Joseph la 2ma]] Hungaria vivis sub racional-absolutismo: Joseph permisis religiala libereso por [[protestantismo|protestanti]]. Lua fratulo e sucedinto, [[Leopold la 2ma, Santa Romana imperiestro|Leopold la 2ma,]] duris ta politiko, ma Franz la 1ma (1792 til 1835) havis nenormala antipatio por chanji. Il akuzis la filozofo [[Ignác Martinovics]] pri trahizo e kondamnis ilu a mortopuniso.

Kande [[Napoléon la 1ma]] komencis expansar luasua imperio tra [[Europa]], lua armeo demandis granda quanti di produkturi de Hungaria, do kreskis la ekonomial agado ibe. Ma pos finirke la Napoleonala imperio finis, la regiono itere divenis povra.

Ekonomiala problemi esis un ek la kauzi di la [[Hungara revoluciono di 1848]]. Ye la [[15ma di marto]] [[1848]] granda demonstri demandis 12 reformi (''12 pont'') en la politikala sistemo. Sub l'administrado dildal guberniestro [[Lajos Kossuth]] e dildal chefministro [[Lajos Batthyány]], la Habsburga monarkio destronizesis. La Habsburgi nur vinkis la revoluciono en [[1849]], per helpo didal Rusa imperio. Pos krulirke la revoluciono krulis, l'imperiestro Franz Josef la 1ma revokis la Hungara [[konstituco]] e dividis la lando en quar regioni: [[Transilvania]], Hungaria, Kroatia-Lavonia e [[Voivodina]]. La [[Germana linguo]] divenis la linguo dil administrado e dil alta instruktado. Kelka Hungari komencis pensar pri kompleta separo dedel [[Austrian imperio]], dum ke altri duris aceptar Austriana dominacajodominaco.

Austriana [[absolutismo]] komencis krular kande la [[Rejio di Sardinia]] e [[Francia]] vinkis l'Austriani en la [[batalio di Solferino]]. La vinkeso konvinkis Franz Josef ke lua opozanti esisesas multetre povoza. En [[1866]] Austria perdisvinkesis en altra milito, lore kontre [[Prusia]]. En [[1867]] Franz Josef aceptis pakto qua kreis la duala monarkio di Austria ed Hungaria, konocitakonocata kom [[Austria-Hungaria]].

Austria-Hungaria duris til [[1918]], kande ol dividesis en [[Austria]] e Hungaria, pos esir vinkitavinkesas dum l'[[Unesma mondomilito]]. [[Chekoslovakia]] okupis la teritorii norde de la lando, dum ke [[Rumania]] okupis [[Transilvania]] ed altra teritorii este de la lando, e [[Serbia]] okupis teritorii sude. En [[1919]] [[komunismo|komunisti]] komandita da [[Béla Kun]] instalis sovietasovietala republiko en la lando, qua duris dum poka monati. Ye la [[4ma di junio]] [[1920]] Hungaria perdis 71% de luasua originala teritorio, inkluzite luasua unika marala [[portuo]], [[Fiume]] (nunenun [[Rijeka]], en [[Slovenia]]) per la [[kontrato di Trianon]].

Dum l'epoko inter la du mondomiliti, politikala grupi de dextradextrana kreskis en la lando. AdmiraloL'admiralo [[Miklós Horthy]] divenis regento, e guvernis til la [[16ma di oktobro]] [[1944]]. Ilu paktis kun [[Adolf Hitler]], e furnisis trupi por l'invadi di [[Yugoslavia]] e [[Sovietia]] en [[1941]]. Pos perdir multa soldati dum la milito, Horthy probis abandonar la milito e negociar la paco en [[1944]], tamen [[nacional-socialista Germania]] invadis ed okupis la lando. La chefo dil fashista grupo [[Kruco di Fero|Fera Kruco]], [[Ferenc Szálasi]], asumis la povo e guvernis til fugirke lu fugis de Budapest en marto [[1945]], ed instalis su en [[Wien]].

Pos la falio dil [[Murego di Berlin]] Hungaria abandonis la titulo "socialista republiko", ed en marto [[1990]] eventis lua unesma libera elekti. La centro-dextrana partiso "Uniono di libera demokrati" - SZDSZ - de centra-dextra ganis l'elekti, e promocis gradoza transitotransiro a [[kapitalismo]]. [[Árpád Göncz]] devenisdivenis l'unesma prezidanto pos finir la fino dil komunista rejimo.

Hungaria esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la [[prezidanto]], nunenun [[János Áder]]. IluLu elektesas dal Nacional AsemblajoAsemblitaro por 5 yari, ed anke esas la chefo dil Armeala Forci. La prezidanto anke povas vetar parti ek ula lego, o sendar ol a la Konstitucala Korto. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]] e indikesas dal prezidanto, ma ordinare esas la chefo dil partiso kun maximamaxim granda nombro di reprezenteri en la parlamento.

En Hungaria dividesaskonsistas ek 19 "komtii" (''megye'', pluralo ''megyék'') pluplus la chefurbo [[Budapest]]. La "komtii", ultrepluse, subdividesas en 174 distrikti (''járás'').

Per la lego 1999/XCII kreesis sep statistikala regioni. Li esas: Centrala Hungaria, Centrala Transdanubia, Granda Nordala Planajo, Nordal Hungaria, Sudala Transdanubia, Granda Sudala Planajo e Westala Transdanubia. Posible taTa subdividuro probable remplasos la subdividuro en komtii.

[[Arkivo:Hungary topographic map.jpg|thumb|250px|Topografiala mapo dipri Hungaria.]]

Du triimi ekde Hungaria esas basa e plana regiono (Alföld), ube l'altitudo esas min granda kam 200&nbsp;m super [[marala nivelo]]. Norde, existas montoza regiono. [[Danubio]] dividas Hungaria en du, parti: ''Dunántúl'' weste, ed ''Alföld'' este.

''Alföld'' (“Basa lando”) konsistas ek vasta regiono qua iras delde Danubio til l'estala frontiero. En ca areo existas la [[stepo]] nomizita Hungare ''puszta'', e la regiono Hortobágy, pastori e granda grupi di bovibovo-trupi. La peizajo esas plana, kun kultivata tereni, kelka foresti di [[querko]]-foresti e humida valeti. La [[Nacionala parko|nacionala parki]] Hortobágy e Kiskúnság jacas en Alföld. En Hortobágy existas stepo ''puszta'', e marshi habitata da multa ucelaliuceli. En Kiskúnság esastrovesas sabloza duni e saloza lagi. La maxim populizita urbi en ta regiono esas Nyíregyház, Debrecen, Kecskemét e Szeged.

[[Arkivo:Lake_Balaton_at_Tihany,_Hungary.jpg|250px|thumb|left|[[Lago Balaton]], la maxim vasta deen central Europa.]]

La montoza norda regiono konsistas ek l'anciena [[volkano|volkanal areo]] Börzsöny, Cserhát, Mátra e Zemplén, e la partale montoza regioni Bükk ed Aggtelek. La maxim alta punto di Hungaria, [[Kékes]], jacas en Mátra. An la sudala bordo dil areo jacas la famoza [[vino|vinala]] regiono di Tokaj. An la nacionala parko di Bükk esas grandioza foresti di querki e fagi an la montaro. En la nacionala parko di Aggtelek on povas vizitar groti kun stalaktiti e stalagmiti. La maxim granda urbi del nordo esas [[Miskolc]] ed Eger.

[[Arkivo:Szeged-tisza3.jpg|thumb|250px|La [[rivero Tisza|fluvio Tisza]] proxim [[Szeged]].]]