Wikipedio

Hungaria: Diferi inter la revizi

Deskripto interagiva pri la kronologio dil artiklo
← Plu anciena versionoPlu recenta versiono →
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
VidalaWikitexto
mNula rezumo di redakto
korektigi/modifiki/aktualigi
Lineo 8:
| Habitanti_chefurbo = {{formatnum:1712210}} ([[2009]])
| Precipua_urbo = [[Budapest]]
| Oficala_lingui = [[HungarianaHungara linguo|HungarianaHungara]]
| Guvernerio = [[Republiko]]
| Nomo_listo_chefo_stato = Listo dipri prezidanti di Hungaria
| Titulo_chefo_stato = Prezidanto
| Chefo_di_stato = [[János Áder]]
| Nomo_listo_chefo_guverno = Listo dipri chefministri di Hungaria
| Titulo_chefo_guverno = Chefministro
| chefo_guverno = [[Viktor Orbán]]
Lineo 19:
| Rango_surfaco = 109
| Surfaco_aquo = 0,74
| Habitanti = {{formatnum:9979000}}<ref>[http://portal.ksh.hu/pls/ksh/docs/hun/xstadat/xstadat_evkozi/tabl1_01ha.html HungarianaHungara Centro dipri Statistiko]</ref>
| Rango_habitanti = 83
| Yaro = 2011
| Denseso di habitantaro = 107,2
| Reto_kodoReto_kodexo = .hu
| Nomo_himno = ''Himnusz ("Isten, áldd meg a magyart")''
| Pekunio = [[Forint]]
| Religii = [[Katolikismo]] 51,9%, [[Kalvinismo]] 15,9% ed altraaltri
}}
'''Hungaria''' esas lando qua jacasjacante en central [[Europa]], an la nomizita “Karpatiana baseno”. LuaHavante entote {{formatnum:93030}} km², lua vicina landi esas [[Slovakia]] norde, [[Ukraina]] nordeste, [[Rumania]] este, [[Serbia]] e [[Kroatia]] sude, e [[Slovenia]] ed [[Austria]] weste.
 
'''Bazala fakti pri Hungaria.'''
== Historio ==
{{PA|Historio di Hungaria}}
KeltiExistas (pospoka cirkuminformi pri la habitanti di Hungaria ante l'arivo dil Kelti, cirkume 450 yari aK). eLa [[Romanpopulo imperio|Romani]]Hungara, (9le ak''Magyar'', tilkomencis separar su del altra Fino-Ugriana populi cirkume 800 yari aK, ma nur arivis a la regiono dum la [[4305ma yarcento]]). vivisKelti enarivis a la regiono dipos lacirkume nuna450 Hungaria.aK, Dee [[Roman imperio|Romani]] okupis ol de cirkume [[9 yari aK]] til la [[4ma yarcento430]], e kreis ibe la provinco [[Pannonia]]. esisDum partola de5ma [[Romanyarcento imperio]].le PoseHuni arivisinvadis la Huni,regiono quied establisis forta imperio en la regiono.
 
[[Arkivo:Kalandozasok.jpg|thumb|left|250px|Hungarian inkursi en Europa dum la 10ma yarcento.]]
Dum la [[9ma yarcento]], precise la (yaro [[895]]) regnanto, [[Árpád]] fondis Hungaria. Lua grand-granda nepotulo [[István la 1ma di Hungaria|István]] kronizesis rejulo enla yaro [[1000]], kunuzante krono sendita de [[Roma]] dal [[papo Silvester la 2ma]] de [[Roma]]. István divenis l'unesma [[Listo dipri rejimonarki di Hungaria|rejulo]] di Hungaria.
 
EnDe [[1241]] til [[1242]] [[Mongolia|Mongoli]] invadis ed okupis Hungaria til [[1242]]. En [[1533]] la [[rejio di Hungaria]] formacesis, sub [[Habsburgo|Habsburga]] dominacajo,. ma enEn [[1541]] la centro e la sudo didil landorejio okupesis dadal [[Otoman imperio]]. Dum la fino dil [[17ma yarcento]] Hungari komencis ekpulsar Otomani kunhelpita la helpo didal Austriani. [[Budapest|Buda]] rikonquestesis en [[1686]]. En [[1718]] l'Otomani ekpulsesis komplete.
 
[[Karl la 6ma, Santa Romana imperiestro]] pregis ke HungarianaHungara Dieto aprobis Pragmatikola “pragmatiko”, dekreto qua limitis la povo dil monarko. Quankam ol aprobesis, Karl la 6ma e liasua sucedanti guvernis Hungaria autokrateautokratale. Le Habsburgi agnoskesis kom reji di Hungaria.
 
{{PA|Listo dipri rejimonarki di Hungaria}}
RejalaLa Hungariarejio Hungara havis poka influo che la korto en [[Wien]]<ref name=US/>. Habsburga rejomonarki kontrolis direte HungarianaHungara financi, armealamilital ed exteral aferi, ed imperiala trupi kontrolis lua frontieri<ref name=US>[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+hu0022) ''A Country Study: Royal Hungary''] U.S. federal government</ref>. Habsburgi ne okupis la kontoro di palateno por impedar ke la tituliero recevisdivenis multamulte povopovoza.<ref name=US/>.
 
Dum la komenco dil [[18ma yarcento]] preske 90% de la labor-povo laboris en [[agrokultivo]]. InterkambioL'interkambio di produktiprodukturi remplasis [[pekunio]] en povra rurala zoni. La [[serfo|serfa]] habitantaro kreskis e lua vivo-qualeso diminutis. Multa serfi movisdiplasis verssu al l'urbi en sercho diserchante employolaboro.
 
[[Arkivo:Pompeo_Batoni_002.jpg|thumb|left|200px|[[Joseph la 2ma, Santa Romana imperiestro|Joseph la 2ma]] e lua fratulo [[Leopold la 2ma, Santa Romana imperiestro|Leopold la 2ma]]]]
Dum la regno di [[Joseph la 2ma, Santa Romana imperiestro|Joseph la 2ma]] Hungaria vivis sub racional-absolutismo: Joseph permisis religiala libereso por [[protestantismo|protestanti]]. Lua fratulo e sucedinto, [[Leopold la 2ma, Santa Romana imperiestro|Leopold la 2ma]] duris ta politiko, ma Franz la 1ma (1792 til 1835) havis nenormala antipatio por chanji. Il akuzis filozofo [[Ignác Martinovics]] pri trahizo e kondamnis ilu a mortopuniso.
 
Kande [[Napoléon la 1ma]] komencis l'expanso diexpansar lua imperio entra [[Europa]], lua armeo demandis granda quanti di produktiprodukturi de Hungaria, do eventiskreskis grandla ekonomial agado ibe. Ma kunpos finofinir di NaponeonalNapoleonala imperio, la regiono eniris itere endivenis povresopovra.
 
[[Arkivo:Vastagh_Gyorgytol_Kossuth.jpg|thumb|250px|[[Lajos Kossuth]]]]
Ekonomiala problemi esis un ek la kauzi di la [[Hungara revoluciono di 1848]]. Ye la [[15ma di marto]] [[1848]] granda demonstri demandis 12 reformi (''12 pont'') en la politikala sistemo. Sub l'administrado dil guberniestro [[Lajos Kossuth]] e dil chefministro [[Lajos Batthyány]], Habsburga monarkio destronizesis. Habsburgi nur vinkis la revoluciono en [[1849]], kun laper helpo di Rusa imperio. Pos krularkrulir la revoluciono, l'imperiestro Franz Josef la 1ma revokis Hungara [[konstituco]] e dividis la lando en quar regioni: [[Transilvania]], Hungaria, Kroatia-Lavonia e [[Voivodina]]. [[Germana linguo]] divenis la linguo dil administrado e didil alta instruktado. Kelka Hungari komencis pensar pri kompleta separo de [[Austrian imperio]], madum ke altraaltri duris aceptar Austriana dominacajo.
 
AustrianAustriana [[absolutismo]] komencis krular kande la [[Rejio di Sardinia]] e [[Francia]] vinkis Austriani en la [[batalio di Solferino]]. La vinkeso konvinkis Franz Josef ke lua opozanti esis multe povoza. En [[1866]] Austria itere perdis altra milito, lore kontre [[Prusia]]. En [[1867]] Franz Josef aceptis pakto qua kreis la duala monarkio di Austria ed Hungaria, konocita kom [[Austria-Hungaria]].
 
{{PA|Austria-Hungaria}}
Austria-Hungaria duris til [[1918]], kande la landool dividesis en [[Austria]] e Hungaria, pos Austria-Hungariaesir perdarvinkita dum l'[[Unesma mondomilito]]. [[Chekoslovakia]] okupis la teritorii norde de la lando, dum ke [[Rumania]] okupis [[Transilvania]] ed altra teritorii este de la lando, e [[Serbia]] okupis teritorii sude. En [[1919]] [[komunismo|komunisti]] komandita da [[Béla Kun]] instalis sovieta republiko en la lando, qua duris poka tempomonati. Ye la [[4ma di junio]] [[1920]] tra la [[kontrato di Trianon]] Hungaria perdis 71% de lua originala teritorio, inkluzite lua unika marala [[portuo]], [[Fiume]] (nune [[Rijeka]], en [[Slovenia]]) per la [[kontrato di Trianon]].
 
Dum periodol'epoko inter la du mondomiliti, politikala forcigrupi dide dextra kreskis en la lando. Admiralo [[Miklós Horthy]] divenis regento, e guvernis til la [[16ma di oktobro]] [[1944]]. IlIlu developis paktopaktis kun [[Adolf Hitler]], e furnisis trupi por l'invadi di [[Yugoslavia]] e [[Sovietia]] en [[1941]]. Pos perdarperdir multa soldati dum la milito, Horthy probis abandonar la milito e negociar la paco en [[1944]], matamen [[nacional-socialista Germania]] invadis ed okupis la lando. [[Ferenc Szálasi]],La chefo didil lafashista grupo [[Kruco di Fero]], [[Ferenc Szálasi]], asumis la povo e guvernis til abandonarfugir de Budapest ed instalar su en marto [[Wien1945]], ened martoinstalis su en [[1945Wien]].
 
Kun la falio di [[nacional-socialista Germania]], Sovietiana trupi gradope okupis Hungaria, e la lando divenis [[komunismo|komunista]] marioneto di Sovietia.
 
{{PA|Hungara revolto di 1956}}
EnPos marto [[1990]] posla falio didil [[Murego di Berlin-murego]] Hungaria abandonis la titulo "socialista republiko", ed en marto [[1990]] haviseventis lua unesma libera elekti. La partiso "Uniono di libera demokrati" - SZDSZ - dide centra-dextra ganis l'elekti, e defensispromocis gradoza transito versa [[kapitalismo]]. [[Árpád Göncz]] devenis l'unesma prezidanto pos finofinir dila komunista rejimo.
 
== Politiko ==
[[Arkivo:Országház_(509._számú_műemlék)_35.jpg|thumb|200px|Parlamento di Hungaria.]]
Hungaria esas [[parlamento|parlamentala]] [[republiko]]. La [[chefo di stato]] esas la [[prezidanto]], nune [[János Áder]]. Ilu elektesas dadal Nacional Asemblajo por 5 yari, ed anke esas la chefo dil Armeala Forci. La prezidanto anke povas vetar parti ek unula lego, o sendar ol a la Konstitucala Korto. La [[chefo di guvernerio]] esas la [[chefministro]] e indikesas dal prezidanto, ma ordinare esas la chefo dil partiso kun maxima nombro di reprezenteri en la parlamento.
 
La parlamento (''Országgyűlés'') havas unika chambro kun 386 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. NunaLa nuna [[konstituco]] aprobesis ye la [[18ma di aprilo]] [[2011]] ed efikeskis pos la [[1ma di januaro]] [[2012]].
 
La Konstitucala Korto povas deklarar ke unula lego esas nekonstitucala. Ol kompozesaskonsistas ek 15 membri e kreesis en [[2010]]. Lua membri elektesas por 12-yara periodo. La Supra Korto di Hungaria esas la maxim alta korto di la lando por altra temi, ecepte konstitucala questioni.
 
== Politikala subdividuro ==
Linio 108 ⟶ 109:
 
== Geografio ==
[[Arkivo:Hungary topographic map.jpg|thumb|200px250px|Topografiala mapo di Hungaria.]]
Du triimi ek Hungaria esas plana (Alföld), ube l'altitudo esas min kam 200&nbsp;m super [[marala nivelo]]. Norde, existas montoza regiono regiono, ma Danubio dividas Hungaria en du, ''Dunántúl'' weste, ed ''Alföld'' este.
 
Linio 129 ⟶ 130:
 
En la centro dil arei jacas la chef-urbo Budapest.
 
Maxim granda urbi di Hungaria (2002)▼
* [[Budapest]] - 1 739 000▼
* [[Debrecen]] - 206 564▼
* [[Miskolc]] - 182 408▼
* [[Szeged]] - 163 699▼
* [[Pécs]] - 159 794▼
* [[Győr]] - 130 000▼
* [[Nyíregyháza]] - 114 000▼
* [[Székesfehérvár]] - 109 000▼
* [[Kecskemét]] - 102 000▼
 
Maxim longa ''' riveri ''' (longeso che la teritorio Hungara)
Linio 155 ⟶ 145:
== Ekonomio ==
{{PA|Ekonomio di Hungaria}}
Ante la duesma mondomilito l'ekonomio di Hungaria apogis sur l'agrikultivo. Pos la [[duesma mondomilito]] la komunista guvernado realigis la rapida industriesko e tendencis ad autarkeso. Depos 1968 l'ekonomio di Hungaria esis la maxim liberala en l'Est-Bloko. La komerco kun exterlandi e mikra firmi esis permisita limitizite. Kande la komerco kun l'Esto diminutis, la konkurencala kapableso mikreskis, la produktado krulis e la senemployeso kreskis dum la yari inter 1989 e 1994. L'ekonomio staceskis sur sua pedi, kande la lando membreskis en la EU, ma ye la fino di 2008 l'internaciona krizo ekonomiala frapis tre forte. En novembro 2008 la lando recevis 25 miliardi Usana dolari de IMF, EU e la Mondala Banko por stabiligar sua ekonomio. En 2010 la KLP (korektigita segun la komprokapableso) di Hungaria esis 187,6 miliardi Usana dolari (qua esas cirkume duima de olqua di Belgia e preske plu granda kam olqua di Finlando). La privata sektoro esas nuntempe plu kam 80% de la KLP. La maxim importanta naturala resursi esas bauxito, terokarbono e la fruktifanta sulo. En 2010 l'agrokultivo donis laboro a 4,7% de la laborantaro e produktas 3,3% de la KLP. Lua produkturi esas [[frumento]], maizo, sunoflorala semini, [[terpomo]], betravi e produkturi de bovaro. Mashini e garnituri kovras plua kam 60% del exportacaji. Altra exportacaji esas agrokultivala produkturi ed anke elektro e kombustivi.▼
 
▲Ante la duesma mondomilito l'ekonomio di Hungaria apogis sur l'agrikultivo. Pos la duesma mondomilito la komunista guvernado realigis la rapida industriesko e tendencis ad autarkeso. Depos 1968 l'ekonomio di Hungaria esis la maxim liberala en l'Est-Bloko. La komerco kun exterlandi e mikra firmi esis permisita limitizite. Kande la komerco kun l'Esto diminutis, la konkurencala kapableso mikreskis, la produktado krulis e la senemployeso kreskis dum la yari inter 1989 e 1994. L'ekonomio staceskis sur sua pedi, kande la lando membreskis en la EU, ma ye la fino di 2008 l'internaciona krizo ekonomiala frapis tre forte. En novembro 2008 la lando recevis 25 miliardi Usana dolari de IMF, EU e la Mondala Banko por stabiligar sua ekonomio. En 2010 la KLP (korektigita segun la komprokapableso) di Hungaria esis 187,6 miliardi Usana dolari (qua esas cirkume duima de olqua di Belgia e preske plu granda kam olqua di Finlando). La privata sektoro esas nuntempe plu kam 80% de la KLP. La maxim importanta naturala resursi esas bauxito, terokarbono e la fruktifanta sulo. En 2010 l'agrokultivo donis laboro a 4,7% de la laborantaro e produktas 3,3% de la KLP. Lua produkturi esas frumento, maizo, sunoflorala semini, [[terpomo]], betravi e produkturi de bovaro. Mashini e garnituri kovras plua kam 60% del exportacaji. Altra exportacaji esas agrokultivala produkturi ed anke elektro e kombustivi.
 
== Demografio ==
'''Nacionala konteno di Hungaria 1920-1980''' (fonto: HungarianaHungara revuo História 2-3, 1991)
{| class="wikitable"
!nacioneso
Linio 279 ⟶ 268:
|}
 
▲;Maxim granda urbi di Hungaria (2002)
== Kulturo ==▼
▲* [[Budapest]] - 1 739 000
[[Arkivo:Esterházy-kastély (4051. számú műemlék) 2.jpg|thumb|160px|Palaco di Eszterháza.]]▼
▲* [[Debrecen]] - 206 564
Hungaria havas richa [[folkloro]], qua inkluzas [[brodo]], dekorata [[ceramiko|ceramikajo]], e [[skultado|skultadi]]. Kom exempli di lua [[arkitekturo]], la maxim granda [[sinagogo]] di Europa (la Granda Sinagogo, en Dohány), un ek la maxim granda Europana [[baziliko|baziliki]] (la baziliko di Esztergom), la duesma maxim granda abadeyo di la mondo (Pannonhalma abadeyo) e la maxim granda nekropolo exter [[Italia]] (la nekropolo di [[Pécs]]) jacas en la lando. La palaco di Eszterháza, konstruktita dum la [[18ma yarcento]], esas la maxim granda edifico en stilo [[rokoko]] di Hungaria.▼
▲* [[Miskolc]] - 182 408
▲* [[Szeged]] - 163 699
▲* [[Pécs]] - 159 794
▲* [[Győr]] - 130 000
▲* [[Nyíregyháza]] - 114 000
▲* [[Székesfehérvár]] - 109 000
▲* [[Kecskemét]] - 102 000
 
''';Religii:'''▼
La lando anke havas richa [[literaturo]]. Kelka important autori esas [[János Kodolányi]], [[Magda Szabó]], [[Sándor Márai]], [[Péter Esterházy]], e [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-laureato]] en [[2002]] [[Imre Kertész]].▼
 
En [[sporto]] Hungaria havas ecelanta partopreni en [[Olimpiala Ludi]]: en totalo di [[oro|ora]] medalii per habitanti, lando esas en duesma loko. [[Futbalo]] esas lua maxim populara sporto, e [[Ferenc Puskás]] esis la maxim bone konocita Hungariana futbalisto.▼
 
== Cetera aferi ==
▲'''Religii:'''
* [[Katolikismo]] 51,9 %
* [[Kalvinismo]] 15,9 %
Linio 296 ⟶ 287:
* exter ula komoni 14,5 %
* sen respondo 10,8 %
 
▲== Kulturo ==
▲[[Arkivo:Esterházy-kastély (4051. számú műemlék) 2.jpg|thumb|160px|Palaco di Eszterháza.]]
▲Hungaria havas richa [[folkloro]], qua inkluzas [[brodo]], dekorata [[ceramiko|ceramikajo]], e [[skultado|skultadi]]. Kom exempli di lua [[arkitekturo]], la maxim granda [[sinagogo]] di Europa (la Granda Sinagogo, en Dohány), un ek la maxim granda Europana [[baziliko|baziliki]] (la baziliko di Esztergom), la duesma maxim granda abadeyo di la mondo (Pannonhalma abadeyo) e la maxim granda nekropolo exter [[Italia]] (la nekropolo di [[Pécs]]) jacas en la lando. La palaco di Eszterháza, konstruktita dum la [[18ma yarcento]], esas la maxim granda edifico en stilo [[rokoko]] di Hungaria.
 
▲La lando anke havas richa [[literaturo]]. Kelka important autori esas [[János Kodolányi]], [[Magda Szabó]], [[Sándor Márai]], [[Péter Esterházy]], e [[Listo di Nobel-laureati pri literaturo|Nobel-laureato]] en [[2002]] [[Imre Kertész]].
 
▲EnPri [[sporto]] Hungaria havas ecelantapartoprenas partopreniecelante en l'[[Olimpiala Ludi]]: enla totalolando rangizas duesme segun la quanto di [[oro|ora]] medalii per habitanti, lando esas en duesma lokohabitantaro. [[Futbalo]] esas lua maxim populara sporto, e [[Ferenc Puskás]] esis la maxim bone konocita HungarianaHungara futbalisto.
 
== Referi ==
Obtenita de "https://io.wikipedia.org/wiki/Hungaria"