Asturiana linguo: Diferi inter la revizi
Kontenajo efacita Kontenajo adjuntita
kelka korektigi e/o modifiki |
kelka korektigi/modifiki |
||
Lineo 19:
== Nomo ==
En Asturia, l'Asturiana linguo (''asturianu'') e la nomo ''bable''
{{Frazo|idioma asturianu qu'ellí (Carreño) dicen Vable». Darréu, "bable" emplegóse con mayor o menor frecuencia, pero enxamás goció de muncha fama nel raigón popular, darréu que los asturianos denominaron mayoritariamente la so tradicional manera de falar como «asturiano» o «asturianu».}}
Lineo 39:
La romani arivis a Asturia en la 1ma yarcento aEK (plu tarda kam la restajo dil peninsulo (ube li arivis dum la 3ma yarcento aEK). Tale komencas tardala romanigo en qua l'Asturi prenis la linguo e la kulturo dil konquestisti. La Latina divenis en propra linguo di l'Asturiani e Leonani gradope pose mariaji e administrativa vantaji kom Romana civitaneso.
La
=== Mezepoko ===
Ol esas dum Mezepoko ube on povas trovar la nasko di l'Asturiana kom linguo, malgre lua evoluo depos lore facez ke gramatikala strukturi, fonetiko ed ortografio chanjabez multo. La transformado dil Latino a l'Asturiano produktis gradope. Ol esas neposible donacar exakta dato en qua la Latina divenis Asturiana. Quankam, malgre ke l'uzado di oral Asturiano esez difuzita en l'alta Mezepoko ed esez preske unanima, la Latina sequos esanta linguo di kulturo, di legala dokumenti dum multa tempo. Unu dil dokumenti ke plu bone reflektas l'evoluo depos la Latina esas la ''Cayuela de Carrio'', dil 13ma yarcento, trovita en Villayón e qua kolektas sorco kontro *nuberi en populara linguo bone diferencata di Klasika Latino. Ol esas la nasko dil Regno di Asturia ke pose esus la Regno di León unu dil precipua kauzi qua explikas ke en ica teritorio formesez diferanta linguo de la Latino di l'anciena ''Conventum Asturum''. Ica Regno ne okupis nun Asturiana landi, ma anke di León, Galicia e parti di Portugal e Kastilia. Ultre isto, konquestis landi sude la rivo Duero, til Extremadura ed ocidental Andalucía. Pro ico, ankore preservesas kelka traiti di ica linguo en ta loki.
En la Regno di Asturia, la Latina, uzata en legala dokumenti, shoveskis da l'Asturiana, qua divenis legala linguo dil Regno ed uzeskis en multa legala dokumenti. L'unesma dokumento skribita en l'Asturiana (la ''Fueru d'Avilés'') esas legal. Skribita en la 12ma yarcento, ol esas konstituco di ic Asturiana municipo. On devas atendar til la duesma duimo dil 13ma yarcento por ke skribar en l'Asturiana divenez normala ed funcionis kom vera linguo dil lando. De ica epoko konservesas multa texti, ma la maxim
=== ''Sieglos Escuros'' ===
Lineo 51:
Ma la maxim kritika momento esas en la 14ma yarcento kande l'Asturian Eklezio havis Kastiliana episkopo, Gutierre de Toledo, qua impozis interna reformi qui facis di la Kastiliana la propra linguo dil ekleziala dokumentado. Tale, l'Asturiana kleriki komencis studiar fore Asturia e León, en Kastilia, en la Kastiliana.
Ica fakti e la kreskanta centralista e intervencista politiko di Kastilia, promovas la
L'Asturiana, dum tri yarcenti (14ma, 15ma, e 16ma), nomizita ''Sieglos Escuros'' (Obskura Yarcenti), esis absenta en skribita dokumenti, ne kom la Portugala e la Kastiliana, qua divenis lingui di kulturo. Tale, aparis situeso di diglosio, en qua l'Asturiana uzesis por orala komunikado da la maxim parto dil populado dum ke la Kastiliana uzesis da l'administrado, l'alta klerado e la funcionarii por havar sociala distingeso. Ica situeso esas karakteristika di l'Asturiana til nur.
Lineo 62:
Quankam pos finir la Mezepoko l'uzo dil Asturiana komencis dekadar, to ne signifikis lua fino. Exemple, dum la Moderna epoko skribesis literaturala texti en ol.
Antón de Marirreguera (1600-1662) esis l'unesma konocats skribisto en l'Asturiana e portis literaturo en ica linguo al Baroko. Komencis la kultivo di plura kulta temi: poetikala verki di religiala temo (Pleitu ente Uviéu y Mérida) o riprenis la Greko-Latina tradiciono ''Dido y Eneas'' o ''Píramo y Tisbe''. Ultre to, aparis teatro en qua ne nur esas denonco ma anke konciencigo kun situeso dil linguo. Exemple, en teatrajo ''L'Alcalde'', da
L'Asturiana, en ta epoko, valoresas kom linguo propra dil populo da multa intelektozi di aristokrataro ed alta klero, e, ultre, komo signo di historiala identeso di l'ASturiana kom facas la historiisto de Cangas del Narcea Luis Alfonso de Carvallo.
Lineo 89:
=== Unesma triesmo dil 20ma yarcento ===
Se til la 19ma yarcento Asturiana socio esis precipue rurala, komencis
En ca epoko di forta influo di Kastiliana linguo, en qua literaturo sequas voyi apertita en antea periodo. En poezio, ankore dominacanta, developis temi ed stila formi qua faktis topi (Pepín Quevedo, Perfecto Fernández Usatorre, José Manuel Farcía González (Marcos del Torniello), Francisco Fonzález Prieto ed altri. En teatro impozas kun forco nomizita ''Teatru Rexonal Asturianu y de la Naturaleza''; teatro di kustumi, melodramatra, ne konvencionala, diglosikala, qua havis en Emilio Robles Muñiz (Pachín de Melás 1877-1938) lua precipua skriptisto, ed en la ''Compañía Asturiana'' (Asturiana Kompanio) lua unesma difuzilo.
Lineo 100:
* Lego 1/1998, de la 23ma di marto, pri uzo e promoco di Asturiana, en olua artiklo 4, qua referas a l'uzado di la linguo, dicas, en l'apartado 2, ke "ol havas kam valida a omna efekti l'uzo di Asturiana en orala o skripta komuniki dil civitani di princolando di Asturia".
* En 2005 Asturiana guvernerio aprovis la plano di sociala normaligo di Asturiana 2005-1007 por potencar l'uzo e la promoco di Asturiano e Galisiana-Asturiana.
* Francisco Álvarez-Cascos, en lua diskurso di investo en generala konvento di princolando di Asturia, ye
* nune existas plura asocii kam ''Xunta Pola Defensa de la Llingua Asturiana od Iniciativa pol Asturianu'' inter altri, e politikala partisi, kam ''Izquierda Xunida d'Asturies'', ''Bloque por Asturies'', ''UNA'', ''PAS'' ed Asturiana seciono di ''PCPE'', inter altri, qua apogas oficaleso di la linguo e facas kampanii por atingar lo.
Lineo 1 218:
Literaturala tradiciono, til 20ma yarcento, esas skarsa: ecepte Antón de Marirreguera, Josefa Jovellanos e Antonio Balvidares (16ma yarcento), Juan María Acebal, Xosé Caveda y Nava, Teodoro Cuesta, Pin de Pría o Fernán Coronas (19ma ed unesma mezo dil 20ma yarcento).
Ol esas ek la demokratigo di Hispania kande eventas ''Surdimientu'' dil Asturiana literaturo, kun autori kam Berta Piñán, Esther Prieto, Lourdes Álvarez, Ismael González Arias, Xuan Bello, Antón García, Miguel Rojo, Carlos Rubiera, Milio Rodríguez Cueto, Pablo Antón Marín Estrada, Xuan Santori o Martín López-Vega. Omna autori kun universala idei, qua renuncis lokalista modeli e donacas a l'Asturiana literaturala dimensiono. En ica
La maxim importanta [[romano|romani]] de ta periodo dil ''Surdimientu'' esas: ''La hestoria universal de Paniceiros'', da Xuan Bello; ''En busca de Xovellanos'', da Ismael González Arias; ''Imago'', da Adolfo Camilo Díaz; ''La ciudá encarnada'', da Pablo Antón Marín Estrada; e ''La banda sonora del paraísu'', da Xandru Fernández.
| |||