Central Amerika: Diferi inter la revizi

[[Arkivo:Map_of_Central_America.png|thumb|200px250px|La sep landi di Central-Amerika.]]

'''Central Amerika''' (en [[Kastiliana linguo|KastilianaKastiliane]] ''América Central'', ''América del Centro'' o ''Centroamérica'') esas streta geografiala regiono inter [[Nord-Amerika]] e [[Sud-Amerika]], inter [[Pacifiko]] e la [[Karibia]] ([[Atlantiko]]). Politikale, ol dividesas en sep nedependanta landi: [[Guatemala]], [[Belize]], [[Honduras]], [[Salvador]], [[Nikaragua]], [[Kosta Rika]] e [[Panama]].<ref>{{cite web|url=http://lema.rae.es/dpd/?key=centroamérica|title=Centroamérica|accessdate =28ma di januaro 2010|editorial=[http://lema.rae.es/dpd/?key=centroamérica www.rae.es]|language={{es}}}}</ref>

De fiziografiala vidopunto, kelka geografiisti konsideras "Central Amerika" de l'[[istmo di Tehuantepec]] en [[Mexikia]] til l'istmo dedi Panama,<ref>{{cite web|url=http://www.explorandomexico.com.mx/about-mexico/7/273/|title=Istmo de Tehuantepec |accessdate=23ma di januaro 2010|editorial=[http://www.explorandomexico.com.mx/default.aspx www.explorandomexico.com.mx]|language= {{es}}}}</ref><ref>{{cite web|url=http://es.thefreedictionary.com/istmo+de+Tehuantepec |title=Tehuantepec, istmo de|accessdate=23ma di januaro 2010|date=2009|obra=Diccionario Enciclopédica Vox 1|editorial=Larousse Editorial, S.L|language= {{es}}}}</ref> en la homonimasamnoma republiko.

La totala surfaco totala di Central-Amerika esas {{formatnum:523780}} km²<ref name=handbook2013>{{cite book|title=Central America economic integration and cooperation handbook|edition=2013|volume=Volume 1: Strategic information, organizations and programs|chapter=Central America: strategic information|pages=8|publisher=International Business Publications, USA|location=Washington, D.C.|year=2013|isbn=1-4387-4280-0 |url=http://books.google.com/?id=9AWWBQAAQBAJ&pg=PA8&lpg=PA8&dq=Central+America+has+an+area+of+523,780+square+kilometers#v=onepage&q=523%2C780%20&f=false}}</ref> ed ol havis aproximecirkume {{formatnum:42688190}} habitanti en [[2012]].<ref name=IndexMundi2012>{{cite web|author=Index Mundi|title=Population - Central America & the Caribbean|publisher=Index Mundi|year=2012|url=http://www.indexmundi.com/map/?r=ca|accessdate=2015-01-01}}</ref>

[[Arkivo:Tikal_Temple1_2006_08_11.JPG|thumb|left|160px240px|Templo di Tikal.]]

La regiono esis dense habitita da diversa populi ante l'arivo didil Europani. En la nordoNorde ([[Guatemala]], [[Belize]], [[Honduras]]) vivis [[Maya-populo Maya|le Maya]], qui konstruktis diversa urbeti e livis granda religiala monumenti, exemple la templo di Tikal, en nuna [[Guatemala]]. Altra remarkinda populi en nombro di habitanti o kulturala restaji esis le Lenka, le Pipil, le Kuna, le Chorotega (en [[Nikaragua]]) ed altraaltri.

[[Arkivo:Alvarado.jpeg|thumb|160px150px|[[Pedro de Alvarado]].]]

[[Cristoforo Colombo]] komencis explorar la litoro di la regiono en 1502, dum lialua quaresma voyajo, en [[1502]]. En [[1513]] [[Vasco Núñez de Balboa]] deskovris [[Pacifiko]]. La konquesto di la regiono facesis da [[Hernán Cortés]], [[Pedro de Alvarado]], Pedro Árias de Ávila, Francisco de Montejo, ed altraaltri. La militala konquesto finis en [[1526]] kande Pedro de Alvarado vinkis du indijena reji ed eliminis la rezisto. Altralatere, la spiritala konquesto esisrezultis rezulto dide la verki dil dominikano [[Bartolomé de las Casas]], ed altraaltri.

Pedro de Alvarado fondis l'unesma vilajo en la regiono, Santiago de los Caballeros de Guatemala, nune konocita kom "Antigua Guatemala" ye la [[25ma di julio]] [[1524]]. [[San-Salvador]] fondesis ye la [[6ma di mayo]] [[1525]]. Dum tota kolonial epoko, la regiono esis parto di la [[Generala KapitenioKapitanio di Guatemala]] qua altralatere esis parto di la [[Vicerejio di Nova -Hispania]].

Dum la kolonial expanso multa urbi fondesis en la regiono: [[Guatemala-urbo]], [[Panama-Urbo]], [[Tegucigalpa]], [[Cartago (Kosta Rika)|Cartago]], inter altri. Por lua strategiala loko, [[pirato|pirati]] establisis bazi en la regiono e facis frequent ataki kontre Hispana navi qui transportis richesi vers Europa.

[[Arkivo:Flag_of_the_Federal_Republic_of_Central_America.svg|thumb|left|180px250px|Flago di la [[Federala Republiko di Central Amerika]].]]

La koncienco pri la nedependo komencis aparar en la regiono dum la [[18ma yarcento]], ma nur enye la [[15ma di septembro]] [[1821]] la regiono deklaris sulua nedependantanedependo de [[HispanianHispana imperio]]. LaYe la [[15ma di septembro]] esas la nedependo-dio por tota ex-HispanianaHispana kolonii en Central Amerika ecepte por [[Panama]], qua komemoras lua nedependo de Hispania ye la [[28ma di septembro]]. La nedependo duris poka tempopoke, pro la regiono anexesis a Mexikian imperio da [[Agustín de Iturbide]] ye la [[5ma di januaro]] [[1822]]. Kande Mexikia divenis [[republiko]] la sequant yaro, la Kongreso di Central Amerika deklaris nedependo de Mexikia e de Hispania e de tota altra stranjera povi ye la [[1ma di julio]] [[1823]]. La [[Federala Republiko di Central Amerika]] formacesis, ma gradope, pos diversa interna militi, ol desaparis komplete enye la [[31ma di mayo]] [[1838]]. Lua anciena teritorio nune distributesas inter [[Kosta Rika]], [[Nikaragua]], [[Honduras]], [[Salvador]], [[Guatemala]] e [[Mexikia]]. La republiko di [[Los Altos]], qua divenis nedependanta en [[1838]], havis kurta vivoexisto, e lua teritorio pose dividesis inter Guatemala e Mexikia.

La regiono havis granda politikala nestabileso dum la [[20ma yarcento]] eed frequeofte subisis interna militi. En [[1949]] [[Kosta Rika]] divenis l'unika lando en la mondo qua abolisis lua armeo.

Ultratempe,La teritorio di nuna Belize okupesis dadal [[Britania]]ni depospos la [[18ma yarcento]]. En [[1833]], li aprobis lego qua extingis komplete la [[sklaveso]] en lualia kolonii kin yari pose, en [[1838]]. Li kreis la kolonio di ''Britaniana Honduras'' en [[1862]], malgre la revendiki di Guatemala pri la kontrolo dil teritorio. Britaniana Honduras nur divenis nedependanta de [[Unionita Rejio]] en [[1981]], sub la nomo [[Belize]].

[[Panama]] apartenis a [[Granda Kolumbia]] til [[1903]], kande ol ganis nedependo kun militala helpo de [[Usa]], qua havis intereso enpri la konstrukturo didil [[Panama-kanalo di Panama]].

Central-Amerika esas l'akuta istmo de la sudo di [[Nord-Amerika]], kun unika e variita geografiala traiti. [[Pacifiko]] jacas sud-weste, [[Karibia]] jacas nord-este, e la [[Gulfo di Mexikia]] jacas norde. De la multadiversa montari di Central-Amerika la maxim longa esas [[Sierra Madre de Chiapas]], la ''Cordillera Isabelia'', e la ''Cordillera de Talamanca''. Kun 4,.220 metri di [[altitudo]], [[volkano]] Tajumulco, en [[Guatemala]], esas lalua maxim alta punto.

Inter la montari existas fertila vali qui permisas plantacarkultivar [[kafeo]], [[tabako]], [[fabo|fabi]] ed altra agrokultivala produktiprodukturi, eed krearedukar domestik animali.

[[Arkivo:UsumacintaMotagua.km.jpg|thumb|200px250px|left|Fluvio UsumacintaMontagua dum sika sezono.]]

L'La [[Alizeovento|alizea-venti]] [[Alizeo|alizei]] influas multe en la [[klimato]] di Central Amerika. La [[temperaturo|temperaturi]] esas plu alta dum la pluvoza [[somero|someri]] e plu basa dum la sika [[vintro|vintri]], kande l'alizei helpas diminutar la temperaturo. La maxim alta temperaturi eventas en aprilo, kande existas poka [[nubo|nubi]] e multa [[suno|sunalasunoza dii]], e la ventivento esas poka.<ref name=Oliver2005>{{cite book|title =Encyclopedia of world climatology|last=Taylor, MA ed Alfaro,EJ|editor= JE Oliver|edition=1st|series=Encyclopedia of Earth Sciences Series|chapter=Central America and the Caribbean, Climate of|pages=183-9|publisher=Springer Science & Business Media|location=New York|year=2005|isbn=978-1-4020-3264-6 |url=http://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/1-4020-3266-8_37 |language={{en}}}}</ref> La klimato subisas l'efekti dil [[altitudo]] en regioni plu alta kam 1.000 metri super la [[marala nivelo]].

Central-Amerika koncentras 7% de la mondala [[biodiverseso]]. Migranta uceli qui krucumastranslojas tra la kontinento de nordonorde til sudosude povas videsar en omna regiono. LandiLa delandi lasude sudo dide la regiono ([[Kosta Rika]] e [[Panama]]) havas plua biodiverseso kam l'altra de la nordonorde. Cirkume 300 speci dedi lua [[animalaro]]animali e de lua [[plantaro]]planti sufrassubisas minaco di extingeso, di qui 107 esas en kritika situeso.

Por protektar l'animalaro e la plantaro on kreesis diversa naturala rezervi en la regiono: cirkume 36% dildel teritorio di Belize e 13% de lua marala zono esas protektita. En [[2010]] Belize ankore havismantenis 63% de lua originala foresti, dum ke Kosta Rika havismantenis 46%, Panama 45%, Honduras 41%, Guatemala 37%, Nikaragua 29% e Salvador 21%.

Granda korala rifo extensas de Mexikia til Honduras. En Belize la [[biodiverseso]] esas un ek la maxim diversigata del mondo.

Signatita en [[2004]], la skopo di la [[Konkordo pri Libera Komerco di Central Amerika]] (CAFTA) esas konkordo por promocarstimular [[libera komerco]] inter [[Usa]], [[Kosta Rika]], [[Salvador]], [[Guatemala]], [[Nikaragua]] e [[Dominikana Republiko]].

[[Turismo]] kreskis multe en [[Belize]], [[Kosta Rika]] e [[Nikaragua]]. Kosta Rika esas la maxim vizititavizitata lando di Central Amerika.<ref>{{cite web|url= http://www.nacion.com/economia/Costa-Rica-registra-millones-turistas_0_1390861044.html|title= "Costa Rica registró la llegada de más de 2,4 millones de turistas en 2013" [Costa Rica registered the arrival of more than 2.4 million tourists in 2013]|author=La Nación|language={{es}}|accessdate=16ma di aprilo 2015}}</ref> La sektoro di turismo havas un ek la maxim granda procentala kresko enche Kosta-Rikan ekonomio, ed en [[1999]] lalua revenui kun turismo superiris la revenui kun l'exportacajo di [[kafeo]], [[ananaso]] e [[banano]] kombinita. En Nikaragua turismo esas la 2ma maxim granda sektoro de l'ekonomio.